steel sy hart. “Savta Hadassah kom haar oppas.”
“Ouma?” vra hy onseker.
Sy knik. “My ma. Jammer jy het hulle nog nie ontmoet nie. Sy en my pa het gisteraand eers uit Amerika teruggekom. Hy was by ’n kongres.”
“Jou pa is ’n rabbi?”
Sy knik. “Nachon.”
“Ons gaan Erev Shabbat by hulle Shabbat hou,” vertel Marc. “Maar onthou net oormôre is nóg so ’n dag.”
“Nóg een?”
Marc se gesig versomber. “Jy sal môre baie hartseer mense sien. Baie trane. Mans en vroue en kinders. Maar met sonsondergang môreaand word dit Yom Ha’Atzmaut. Dan slaan alles meteens oor na ’n hengse feesviering soos jy nie sal kan glo nie.”
“Bedoel jy direk daarna?”
“Direk daarna.”
Simon skud sy kop ongelowig. “Julle Jode …”
Dis ’n helder wolklose dag toe hulle vier net ná nege die Light Rail na die Herzlberg-begraafplaas haal. Die binnestedelike trein is gepak. Hulle kry beswaarlik staanplek. By elke stilhouplek druk die passasiers net verder op mekaar en roep: “Bo’u! Bo’u!” vir nóg om in te klim. Mense omhels mekaar oral. Sommige is duidelik bedroef.
Marc merk die byna beskermende houding wat Natan teenoor Simon ingeneem het. Hy bly by hom, wys subtiel talle dinge aan hom uit. Die groot man met sy dikwels bruuske gedrag neem dit sonder meer aan. Marc besef dat Simon sy eie gesin moet mis wat hy met sy egskeiding grotendeels verloor het.
Waar hulle by die Herzlberg van die trein afklim, verswelg die mensemassa hulle byna. Byna almal het blomme by hulle en is na dieselfde plek op pad. Busse, treine en taxi’s kom onverpoos aan om nog meer te bring.
Binne die ingang kry elkeen ’n pamflet met psalms op in die hand en word ’n bottel water aangebied, want die dag het warm geword. ’n Groot tafel het blomme in sellofaan toegedraai daarop. Dit kan klaarblyklik sonder betaling geneem word.
“Wat beteken dit?” vra Simon en wys na die woord Yizkor wat saam met die afbeelding van ’n menora en olyftakkie op die sellofaan verskyn.
Marc gee Natan kans om te antwoord. Yhoshi se aandag is nie by hulle nie, want sy oë soek deur die menigte na maats wat hy daar verwag.
“Yiskor beteken ‘onthou’ en dit is ’n menora,” sê Natan terwyl hy daarop druk. “En weet jy wat dit is?”
“Lyk soos die blare van iets.”
Die kind grinnik. “Dis ’n olyftakkie. Dit en die menora is ons teken.”
“Dis nie ons teken nie, dis die embleem van die staat Israel,” korrigeer Yhoshi geïrriteerd.
“Ek sien.”
Hulle meng met die skare wat stadig teen die heuwel uit beweeg. Namate hulle al hoër beweeg van die een vlak van die begraafplaas na die volgende, sien hy op die trappe voor hom swart leërstewels, rooi leërstewels, stapskoene, delikate sandale, plakkies, noem maar op. Baie mans het, soos Marc en die seuns, wit hemde aan en donker broeke met swart kalotjies.
“Wat is dit?” vra hy weer gedemp vir Natan, wat dig teen hom loop, en wys na die wit toutjies wat oor sommige broeke hang.
“Dis tzitzit,” verduidelik Natan. “Abba kan later vir jou vertel hoekom ’n mens dit dra.”
Hy laat dit daar. “Waarheen loop almal?”
“Na die nuutste grafte,” sê Marc agter hom. “Dié hier rondom is grafte van verskillende oorloë. Ons kan later daarna kom kyk. Dis baie interessant.”
Daar is soveel mense dat Simon die grafte beswaarlik kan sien, maar dit blyk dat daar derduisende van hulle is – identies met eenvoudige grafstene. Op elkeen is ’n klein wit-en-blou landsvlaggie. Langs die pad wat hulle loop, hang ry op ry groter vlae.
“Die soldate het dit gister kom doen,” lig sy persoonlike gids hom in. “Op elke graf ’n vlaggie kom sit.”
In die volgende uur beleef Simon beelde wat lank daarna nog in sy gedagtes sou bly hang. Marc hou sy vriend dop en begryp wat met hom gebeur. Hy praat dus byna nie; laat Natan eerder toe om hom in te lig.
Hoe nader hulle aan die gedeelte met nuwer grafte kom, hoe meer mense is daar met blomme.
Geen graf blyk sonder blomme of met ’n klein flikkerende kersie daarop te wees nie. Toe hulle by die nuutste groepering grafte aankom, is daar skaars beweegruimte. Maar Natan bring hom na ’n plek waarvandaan hy kan neerkyk op die toneel.
Daar kom ’n ontroering oor Simon. Hy moet sluk weens die noute in sy keel. Op ’n eenvoudige grafsteen soos van elke ander graf is daar op ’n besondere een ’n groot gekleurde foto van ’n swart soldaat in uniform, geweer oor die skouer. ’n Vrou sit daar, haar gesig teen die foto aangeleun. Sy huil sag. Familielede staan om haar geskaar, hulle gesigte is nat van die trane.
“Dis ’n Etiopiese soldaat,” sê Natan sag langs hom.
“Is hulle Jode?”
“Ken.”
By die graf langsaan lê ’n jong seun, kippah op die kop, huilend oor die grafsteen. ’n Man en vrou sit aan die voetenent van die graf, arms om mekaar. By die volgende graf, waarop ’n pragtige rooi krans lê, sit ’n jong man stil met sy kop in sy hande. Nog ’n Etiopiese vrou, met ’n boekie in die hand, waak by ’n graf.
“Sy bid uit die siddur,” vertel Natan gedemp.
“Wat is dit?” fluister Simon.
“Gebedeboek.”
“Sy is ’n Jood?” vra hy weer.
“Ken, Shimón!”
Simon kyk na die jong vrouesoldaat wat ’n entjie van hulle af staan. Vreemd lyk die verfynde handjie met die ligroos naellak wat ’n gevegsgeweer vashou. ’n Jong vrou in burgerdrag, baba in stootkarretjie langs haar, huil bitterlik met haar gesig teen ’n grafsteen aangedruk. Nóg ’n vrou met ’n kleuter op haar skoot rangskik rose op ’n nuwe graf. Haar familielede rondom haar huil droewig. Talle bejaarde mense sit langs die grafte op wit bankies wat beskikbaar gestel is. Die pyn is diep om hul monde en oë gegroef.
Hy sien ’n ma oor ’n grafsteen gebuk wat ’n fluistergesprek met haar seun voer. Hy is in die fleur van sy lewe afgemaai. ’n Jong man, waarskynlik ’n broer, staan woordeloos by haar. Sy verstrengelde hande is wit gekneukel. Hy is in uniform. Simon sien by ’n graf met die foto van ’n jong vrouesoldaat op die steen ’n ou dame wat haar ouma moet wees. Sy raak haar kleindogter se gesig met vertedering aan terwyl trane oor haar wange loop. Daar is soldate wat roerloos by elke graf staan; ’n groepie jong soldate wat ’n strak kringetjie by ’n graf vorm en bitterlik huil.
Wat sou in hulle harte omgaan? wonder hy.
Dit word elfuur en weer sny die sirene deur die treurendes
