Turan-Türk tarixində Əfrasiyab və Oğuz Xaqan. Ələsgər Siyablı

      GİRİŞ

      Turan ön türklərin təşəkkül taparaq tarix səhnəsinə qədəm qoyduqları ata yurdları, onların ölkəsi və bu ərazidə yaratdıqları qüdrətli dövlətin adıdır. Turan tarixi təkcə türklərin deyil, bütövlükdə bəşər tarixinin ən qədim və əzəmətli dövrünü təşkil edir.

      Ölkə və dövlət adı olaraq Turan anlayışını yalnız Avesta, Firdovsi və onun Şahnaməsi və digər irandilli əsərlərdə öz ifadəsini tapmış əfsanələrlə əlaqələndirilməsi nə elmi, nə də ki tarixi gerçəkliyi əks etdirmir. Tarix, dilçilik, antropologiya elmlərinin inkişafının geniş imkanlar yaratdığı müasir dövrdə bir çox bilim adamları hələ də avropasentrist ideologiyasının təsirindən xilas ola bilməyərək qədim Turanı və öntürk turanlıların mövcudluğu haqqında tarixi gerçəkliyi qəbul etməkdə tərəddüd edir və tariximizin bu şanlı səhifələrini gerçəkliklə əlaqəsi olmayan irandilli əfsanələr şəklində dəyərləndirirlər. Halbuki İrandilli dastan və əfsanələrdə Turan və turlar haqqında bəhs olunan qəhrəmanlıq hekayətləri və onlarla əlaqədar hadisələrin kökü Ön Asiyada və Mərkəzi Asiyadakı turanlı xalqların gerçək tarixi hadisələrilə bağlıdır.

      İran dastanlarında Əfrasiyab, Türk tarixində və dastanlarında Alp Ər Tonqa adlanan türklərin ulu qəhrəmanının adı Turan dövlətinin simvoluna çevrilmişdir. Əsası türklərin ulu əcdadı Tur tərəfindən qoyulmuş Turan dövləti Asiyanın böyük bir hissəsini əhatə etdiyi öz əzəmətli dövrünü məhz Əfrasiyab hakimiyyəti dövründə yaşamışdır.

      Avropanın XVIII–XIX əsr və sonrakı dövrlərdə bir çox tarixçi və assuroloqları Turanın və ön türklərin gerçək tarixinin bir çox məqamlarını əks etdirən elmi əsərlərində Turan və ön türklərin tarixinin bəşər tarixinin böyük bir dövrünü əhatə etdiyini və ilkin bəşər uyqarlığının məhz ön türklər tərəfindən yaradıldığı fikrini irəli sürmüşlər.

      Qərbin bir çox İranist bilim adamları, xüsusən də Rusiya elmi dairələri qərəzliklə Əfrasiyabı və turanlıları etnik mənşə baxımından iranlı kimi qələmə verməyə cəhd göstərirlər.

      Əfrasiyabı yalnız Şahnamə və Avesta ilə əlaqələndirib onu iran əfasənələrinin çərçivəsində məhdudlaşdırmaq tarixi gerçəkliyə ziddir. Türklərin iki mühüm ensiklopedik əsəri olan Mahmud Kaşqarlının “Divanü Luğat-it Türk” və Yusif Balasaqunlunun “Kutadqu Bilik” əsərlərində dövrünün tarixi mənbələrinə və xalq içərisində onun haqqındakı hekayətlərə əsaslanaraq Əfrasiyabın Türk qəhrəmanı Alp Ər Tonqa olduğu sübut olunmuşdur.

      Şahnamə müəllifi Firdovsi də öz dövrünün yazılı mənbələrinə əsasən yazdığı poemasında Əfrasiyabı heç bir tərəddüdə yer qoymadan Turan-Türk padşahı və turları da türklər kimi təqdim edir.

      Türk və yabançı bilim adamları linqvistik və tarixi dəlillərə əsaslanaraq Türklərin iki ulu qəhrəmanı Əfrasiyabın və Oğuz xaqanın eyni şəxslər olduğu haqqında fikirlər irəli sürmüşlər. Maraqlı cəhət ondadır ki, nə Mahmud Kağqarlı, nə də ki Yusif Balasaqunlu öz ensiklopedik əsərlərində Əfrasiyab haqqında geniş bəhs etdikləri halda, Oğuz xaqanın adını çəkmirlər.

      Bu hal belə fikir yürütməyə əsas verir ki, Oğuz xaqan dastanı Oğuz yabqu dövlətinin və xüsusən də oğuz boyu olan Səlçuqlular dövlətinin yaranmasından sonra qələmə alınmış və Əfrasiyabla əlaqədar xalq içərisində mövcud olan qəhrəmanlıq hekayətləri oğuzları şöhrətləndirmək üçün Oğuz xaqanın adı ilə əlaqələndirilmişdir. Səlçuq hökmdarları da tarixdə Oğuz adlı bir şəxsiyyətin mövcud olmadığını bildiklərindən öz soyköklərini Türk tarixində gerçək bir tarixi şəxsiyyət kimi tanınan Əfrasiyaba bağlamışlar.

      Lakin xalq içərisində oğuz boylarının qəhrəmanlıqlarını vəsf edən çoxlu oğuznamələr mövcud idi. Əbülqazi Bahadır xan da öz dövründə çoxlu Oğuznamələrin mövcud olduğunu, lakin əsərini yazarkən oğuzlar haqqında daha güvənilir və gerçəkçi məlumatların əks olunduğu nüsxələrdən istifadə etdiyini yazır.

      Oğuzlar haqqında çoxsaylı qəhrəmanlıq hekayətlərinin mövcud olduğuna istinad edən Türkistandakı Türkmən xan və bəyləri oğuz-türkmən soylu Səlçuqların öz şəcərələrini Turan padşahı Əfrasiyaba bağlamaları, imperiya dövləti yaratdıqdan sonra öz türkmən kökündən qoparaq iranlılaşmaya məruz qalmaları və türkmənlərin qayğı və himayəsinə göstərdikləri laqeydliyə qarşı haqlı olaraq narazılıqlarını ifadə etmişlər.

      Əbülqazi Bahadır xan bu narazılığı dilə gətirərək yazır: Səlçuqlular Türkmən olub qardaşıq dedilər, elə və xalqa faydaları dəymədi. Padşah oluncayadək Türkmən elinin Kınık uruğundanıq dedilər. Padşah olduqdan sonra: “Əfrasiyabın nəslindənik dedilər. Atalarının otuzbeşinci göbəkdən Əfrasiyaba bağladılar”.

      Oğuznamələrin bir çoxu bilavasitə Oğuz xaqan adına bağlı olmayıb bütövlükdə Oğuzların qəhrəmanlıq hekayətlərini təsvir etməkdədi. Oğuz xaqan bu qəhrəmanlıq hekayətlərində oğuzların ümumiləşdirilmiş obrazı kimi təqdim olunur.

      Mahmud Kaşqarlıdan və Yusif Balasaqunludan fərqli olaraq Əbülqazi Bahadır xan “Şecerei Türk” əsərində Oğuz xanın şəcərəsini ətraflı təsvir etməklə yanaşı Əfrasiyab haqqında da bəhs edir. O Balasaqun şəhər dövlətinin hökmdarı İlk xanın sonradan özünə İlk Türkmən ləqəbi götürdüyünü, bütün Türkistanı özünə tabe etdikdən sonra Qur xan titulunu qəbul etdiyini yazır. Əfrasiyab soyundan olan İlk xanın öz hakimiyyət ünvanına Türkmən adını əlavə etməsi olduqca ilgincdir.

      Əfrasiyab və Oğuz şəxs adlarının etimologiyasına gəldikdə, hər ikisi də türklərin ulu əcdadları olan ön türk sumerlərə bağlı olub və bu adların sumer dilində izahı mövcuddur.

      I FƏSİL. Turan və Türklər

      Turan və turanlıların tarixi bəşər tarixinin öz həllini gözləyən ən önəmli problemlərindən biridir. Turan tarixi bəşəriyyətin sami və ari irqləri tarix səhnəsinə qədəm qoymadan öncəki tarixinin ən qədim və zaman baxımından ən geniş dövrünü təşkil edir. İlkin mədəni insanın təşəkkül tapdığı və bəşər mədəniyyəti rüşeyminin ilkin formalaşdığı, türk köçəri elat tayfaları tərəfindən ilkin dövlət təşkilatının meydana çıxdığı eykumen olaraq Turanın əhatə etdiyi ərazi Mərkəzi Avrasiya çöllərini təşkil edirdi. Qədim Avrasiya məkanında və ondan kənar digər qonşu ərazilərdə ilkin dövlət təşkilatının yaranması istisnasız olaraq öntürk heyvandar tayfaların Mərkəzi Avrasiya çöllərindən hərəkəti ilə əlaqədardır. Hərbi cəhətdən güclü, daha mütəhərrik və çevik süvari birləşməyə malik köçəri tayfalar işğal etdikləri oturaq əhaliyə müəyyən bir siyasi, xərac-vergi sistemi tətbiq edir və idari-inzibati quruluşa tabe edirdilər.

      Turan dövlətinin təşəkkül tapdığı Mərkəzi Avrasiyanın Böyük Bozkırı “Avrasiyanın ürəyi və qədim türklərin vətəni idi”.

      Böyük tarixçi L.Qumilyovun qeyd etdiyi kimi, böyük əraziyə, orijinal təbiətə, çeşidlı əhali qrupuna və təkrarsız mədəniyyətə malik, Qərbi Avropa və Çin arasında mövcud olan

Скачать книгу