və hökmranlıq çələngini Pəricə xanıma bəxş etdi. Şıxəli xan isə
keşikçilərin sayıqsızlığından istifadə edib həbs-dən qaçdı. Qraf Zubova xəbər göndərdi ki, bacısını xanlıqdan götürüb, Şıxəli xanın xanlığını təsdiq etsin…
Qraf Zubov onun tələbini rədd etdi… Rədd cavabını alan Şıxəli xan qoşun düzəldib rusların əleyhinə hücumlar təşkil etdi. Hakimiyyət üstündə gedən vuruşmalarda min-min cavanın qanı Dərbənd qapılarında töküldü…
28
Dərbəndin başına gələn sonrakı hadisələr gözlənilməz oldu. 1796-cı ildə II Yekaterina öldü, yeni imperator I Pavel rus qoşunlarını Dərbənddən geri çağırdı… Şıxəli xan yenidən hərəkətə gəldi, 1799-cu ildə yenidən ruslardan xahiş etdi ki, onun xanlığını təsdiq etsinlər. 1803-cü ildə o, Dərbəndə sahib oldu. Bu həmin Şıxəli xandır ki, indi mən onun bəlasına düçar olmuşam.
Şıxəli xan çox ədalətsiz, çox kobud adamdı.
Nə edəsən, insan daş deyil ki, yonub düzəldəsən.
Bəzən daşı da yonub qurtarana yaxın bir də görürsən bir parçası qopub düşdü. Deməli, daşın özü qəlp imiş. Amma yonmaq lazımdır. Necə
yonmaq? O, ustanın işidir.
Heyf ki, Şıxəli xan o müdrik Fətəli xanın oğ-ludur. Nə atasına oxşadı, nə bacısına. Fətəli xan çox ağıllı, müdrik adam idi, dərin zəka, ağıl sahibi idi, o heç zaman insanların taleyi ilə oy-namırdı. Sənin baban Hacı Məhəmməd xan da müdrik kişi idi. O, Fətəli xanın siyasətini bəyənirdi, başa düşürdü ki, Azərbaycan xan-lıqları birləşməsə, xalqımız həmişə indiki kimi didərgin olacaq. Bizim böyük bəlamız onda olub ki, hər yerindən duran özünü şah elan edib, şah-lıq 29
iddiasında olub… Sənin əmilərin də Fətəli xanın tərəfdarları olublar. Fətəli xanın arzusu ürəyində qaldı, Azərbaycanı birləşdirməyi başa çatdıra bilmədi… Baban Hacı Məhəmməd xan öldü, əmilərin mənasız vuruşmalarda həlak oldular…
Mən hələ subay idim, baş götürüb vətəndən uzaqlaşdım. Məkkəyə, Mədinəyə üz tutdum, təhsil ardınca getdim, cəhd etdim ki, siyasətə qa-rışmayım… Axırı da bu… bu da mənim gü-nüm…
Nə vətən var, nə ev var, nə ailə… Mənim bütün arzularım puça çıxdı… Deyirdim ki, sənin də
təhsilini başa çatdıraram, səni də Məkkəyə, Qahirəyə göndərərəm, gedib böyük bir üləma olarsan, qoca atanın yerini tutarsan… Ümidimi bir sənə bağlamışam, oğul… Sən dünyaya gələndə çoxlu muştuluq paylamışdım… Böyük peyğəmbərin adını sənə qoymuşdum, Həzrət Əlinin adını da əlavə etdim… Məhəmmədəli…
Fikir etmə, oğul… İnsan ölüm yatağında da ümidini itirməməlidir.
***
Məhəmmədəli bütün gecəni iztirab içində keçirdi. O, yaxşı başa düşürdü ki, Lütərəli bəyin xain pəncəsindən qurtara bilməyəcək. Onu gec-30
tez böhtana salıb iftira selində qərq edəcəkdilər.
Lütərəli bəyin zəhərli nəfəsindən uzaq qaçmaq lazım idi. Məhəmmədəli uzaq, çox uzaq bir diyara gedəcək, o uzaq diyara vətənindən ayrılığın dərdlərini aparacaqdı. O, bilmirdi ki, bu gedişlə
içində ömür boyu bir həsrət daşıyacaq, ən yüksək şöhrət zirvələrində parlasa da, hər zaman qəlbini bir Dərbənd həsrəti didib parçalayacaqdı.
Dərbənddən
Həştərxana
gəmilər
cümə
günləri yola düşürdü, amma Məhəmmədəli səhərə yaxın səfərə hazır idi. Məhəmmədəli ürəyinə sığmaz dərdlərin, beynini parçalayan qay-nar fikirlərin ağırlığı və yuxusuz gecənin yor-ğunluğu altında cümə məscidinə gəldi. Yeddi yüzillik möhtəşəm çinarların altında ayaq saxladı.
Məscidin həyəti adamla dolu idi və məscidin həyətinə açılan üç qapıdan camaat içəri do-luşmağa başladı. Azan səsi eşidildi. Bu son azan səsi uzun zaman Məhəmmədəlinin ürəyində səs-lənəcək və ömür boyu vətənindən ayrılığın son günündə, acı həyatın dəhşətli ağırlığı altında göylərdən imdad diləyən bədbəxt insanların yorğun üzlərini xatırlayacaqdı.
31
Məhəmmədəli bütün Dərbəndlə vidalaşırdı.
O, sabah səhərdən doğma şəhərini tərk edib Həştərxana, atasının yanına yola düşürdü.
Məhəmmədəli məsciddən çıxıb Qalaya ‒ Qırx-larqapı tərəfə yollandı. Karvansarayın yanından keçdi, Çartəpə məscidinin qabağında ayaq saxladı, məscidin yanından axan bulaqdan üzünə su çilədi. Aram addımlarla şəhərin qərbində rus qoşunlarının yerləşdiyi Dübarə meydanına gəldi.
Buradan bütün şəhər ovuc kimi görünürdü. Bu yer şəhəri nəzarət altında saxlamaq üçün ən mühüm nöqtə idi. Məhəmmədəli yoluna davam et-di. Minarət məscidinin yanından keçəndə qapıda dayanmış camaat Hacı Qasıma olan böyük hörmətin əlaməti olaraq onun oğluna baş əydilər.
Bu Xan bulağı, bu da Şeyx Saleh bulağı…
İbrahim bəyin imarəti, Mədət bəyin, İman-qulu bəyin, Hacı Tacaroğlu Soltan qar-daşlarının mülkləri… hamısı yerindədir, sahibləri yox. Hərəsi bir dərəyə çəkilib gedib.
Məhəmmədəli şəhərin şimalındakı Qırxlar qəbiristanlığına yollandı. Burada ərəblərlə vuruşmalarda həlak olmuş qırx qəhrəman ya-tırdı.
Qəbirlərin yanında dayanıb salavat çevirdi. Qırx-ların yaxınlığındakı Fətəli xanın arvadı Tuti Bi-32
kənin oğlanları Əhməd xanın və Həsən xanın məzarları önündə də baş əyib, anası Şərəfnisənin məzarı başına gəldi. Məzarın başına dolandı.
Soyuq torpaqda anasının qarşısında diz çökdü.
Günortadan ötmüşdü. Məhəmmədəli qon-şunun uşağını nişanlısı Gülnargilə göndərdi, ona desin ki, axşam Qalanın sağ tərəfindəki çinar ağacının yanına gəlsin. “De ki, Məhəmməd sabah səhər tezdən yola düşür, uzun səfərə çıxır” ‒
deyə Məhəmmədəli əlavə etdi.
Məhəmmədəli Gülnarla olan son görüşünü ömür boyu xatırlayacaqdı; “Möhtəşəm
