© “XAN” nəşriyyatı / Bakı / 2022 / 136 səh.
Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi
Mirzə Şəfi Valzeh
Şərqin ən müdrik adalmı
Başlıq bizim fantaziyamızın və ya Mirzə Şəfiyə olan sevgimizin göstəricisi deyil. Məhz oxuyacağınız xatirələrin müəllifinə Mirzə Şəfinin dediyi sözlərdir.
“Mən, Mirzə Şəfi, Şərqin tanınmış alimlərindənəm. Deməli, sən məndən sonra ikinci müdrik adam olmalısan”.
Gəncədə yaşayasan və Şərqin tanınmış alimi olması iddiasında olasan. Bəlkə də, Bodenştedt olmasa idi, şeirləri ilə sevgi çələngi hörən Vazeh öz müdrikliyini dünyaya tanıtmadan məzarına aparacaqdı.
Amma yox. Tarix onu başqa bir tələbəsi ilə də öz səhifələrinə yazacaqdı. Bu barədə bir azdan.
Şəfi 1794-cü ildə Gəncədə xanlığın saray memarı olan bənna Kərbəlayı Sadıqın ailəsində doğulub. Mədrəsəni bitirdikdən sonra Cavad xanın qızı Püstə xanımın yanında mirzəlik etdiyinə görə “Mirzə” ünvanını qazanır. Lakin hadisələr elə gətirir ki, Püstə xanım İrana qaçmalı olur, Şəfiyə dəstək verən tacir Hacı Abdulla vəfat edir (Şəfi atasını erkən yaşda itirir), buna görə də mədrəsədə gözəl xətti olduğuna görə iş tapır.
Tarix qəhqəhələrlə doludur. Gəncə mədrəsəsinin bir küncündə mirzəliklə məşğul olasan, bir gün Gəncəyə iyirmi yaşlarında bir gənc gətirilsin və o gəncin ruhanilər sırasına qoşulması istənilsin, lakin Şəfi ilə tanış olandan sonra həmin gənc dinin ən qatı tənqidçisinə çevrilsin:
“Bir gün həmin möhtərəm şəxs məndən soruşdu:
– Mirzə Fətəli, elmləri öyrənməkdə məqsədin nədir?
– Ruhani olmaq istəyirəm.
– Demək, riyakar və şarlatan olmaq istəyirsən… Mirzə Fətəli, öz ömrünü bu iyrənc camaatın sıralarında zay etmə. Başqa bir peşə dalınca get.
Mirzə Fətəli başqa bir peşənin arxasınca getdi, əgər Gəncədə ilkin məqsədinə çatsaydı, Azərbaycan tarixi nələrdən məhrum olardı, düşündünüzmü? Dramaturgiyamız, teatrımız, Qori seminariyası… Gerisini düşünün artıq.
Almaniyaldaln Gələn tələbə
1840-cı ildə Şəfi Tiflisə köçür, Axundzadənin köməyi ilə Tiflis qəza məktəbinə türk, ərəb və fars dilləri müəllimi vəzifəsinə təyin olunur. Dörd il sonra Şəfinin yanına Almaniyadan bir nəfər gəlir, o, Şərqi, türk dilini öyrənmək istəyir. Bu şəxs Qafqaz canişini general Neytqardtın təklifi ilə Tiflisə gələn, Almaniyanın Hannover şəhərində doğulan şair Fridrix Bodenştedt idi. Bodenştedt xatirələrində yazır: “Tiflisə gələndə məni hər şeydən əvvəl müəllim tutmaq məsələsi düşündürürdü ki, tatar dilini öyrənim. Qafqazda yaşayan camaatla ünsiyyətdə olmaq üçün bu dili bilmək kifayət edirdi. Xoşbəxtlikdən, arayıb-axtardığım müəllimlərdən ürəyimə yatanı tanınmış xəttat, alim, gəncəli Mirzə Şəfi oldu”.
Xatirələr olduqca maraqlıdır. Bodenştedtin yazı tərzindən aydın olur ki, Şəfi onu müəllim-şagird münasibətlərindən əlavə öz duyğularını bölüşdüyü bir insan kimi görüb.
Bir gün Fridrix ondan soruşur:
– Mirzə Şəfi, heç sevmisənmi?
Şəfi Hafizdən qəzəl oxuduqdan sonra ona deyir:
– Yox, indi mən sevmirəm, ancaq bircə dəfə aşiq olmuşam. Mənim kimi heç bir kəs belə vurulmayıb!
Şəfi kimə vurulmuşdu?
Bu İbrahim xanın qızı Züleyxa idi. Vazeh irsindən qalan şeirlər arasından 15-i Züleyxaya yazılıb. Vazeh onu belə anladıb: “Heç bilmirəm sənə onun zülmət gecəyə bənzər, lakin ulduzlar kimi parlaq gözlərindənmi, yoxsa zərif qəddiqamətindənmi, qar kimi ağ, incə əllərindənmi, buruq-buruq dolaşıb gərdanına tökülmüş uzun hörüklərindənmi deyim? Yoxsa Şiraz çiçəkləri kimi ətirli nəfəsindənmi sənə söz açım?”
“Xatirələr”ə görə, Vazehin nakam məhəbbəti bu cür olub: İbrahim xanın axşamlar evdə olmamasından istifadə edən Vazeh qızın evinin eyvanı görsənən tərəfdə gəzərək Camidən və Hafizdən qəzəllər oxuyub onun diqqətini cəlb eləməyə çalışır. Nəhayət, belə davam edən günlərin birində ağ çadrada Züleyxanın sirdaşı olan Fatma ona gizlicə yaxınlaşır, Şəfiyə sevgisinin qarşılıqsız olmadığı xəbərini çatdırır və onlar gizlicə görüşməyə başlayırlar. Lakin bu xoşbəxtliyin ömrü cəmi altı ay çəkir. Belə ki, hərbi səfərdən qayıdan İbrahim xan qızını özünə tay bildiyi Əhməd xana vermək üçün toy tədarükü görməyə başlayır. Artıq çıxış yolu qalmadığını görən Şəfi Fatmanı sevən tacir Akimin köməyi ilə Züleyxanı qaçırır.
Lakin gecə daldalanacaq tapdıqları kənddə Əhməd xanın adamları onları yaxalayır, Mirzə Şəfi ağac zərbələri ilə c əzalandırılır. Şəfi Züleyxanı uzun müddət unutmur: "Vaxt vardı biri mənə hamını əvəz edirdi, indi hamı mənə birini əvəz etmir!"
Lakin Mirzə Şəfi yanıldı. Gənclik məhəbbəti ilə yanaşı müdriklik dövrünün də sevgilisinin olacağrnı unutmuşdu. Bu Hafizə idi. Şəfi bir gün evlərin arasrnda gəzərkən damın başrnda bir qız görür və həmin gün bütün rahatlığı pozulur. Eynilə Züleyxada olduğu kimi qızrn da ona xoş münasibət bəslədiyini bilib evlənmək qərarrna gəlir, lakin Şəfi kasıb olduğu üçün qızrn tacir atası buna razılıq vermir. Lakin görünür, Tanrı bu dəfə hökmünü vermişdi. Çox keçmir ki, Hafizənin atası sarılıq xəstəliyindən dünyasrnı dəyişir və Şəfi nəhayət ki, sevgisinə qovuşur.
Bakixanovun yaninda içilməyən içki
Bodenştedt xatirələrində Mirzə Şəfini şərab içən kimi göstərir. Onun yazdığına görə Tiflisdə tanış olduğu adamlar içərisində biliyinə və vəzifəsinə görə seçilən şəxs Bakı xanlarinin nəslindən Abbasqulu xan olub. Bodenştedt Abbasqulu xanrn Rusiyaya böyük məhəbbəti olan, əsərlərinin gücünə görə tənqid edilə bilinməyən şəxsiyyət olduğunu söyləyir, Şəfinin yaratdığı "Divani-hikmət" məclisində onun fikirlərinə qulaq asdığrnı, Abbasqulu xanrn "Fatma tar çalır" şeirini ondan yadigar olaraq özünün yazmasrnı xahiş etdiyini qeyd edir:
"Abbasqulu xan otaqdan çıxanda Mirzə Şəfi qarşısrndakı şüşəni götürüb özünə şərab süzüb içəndə soruşdum:
– Sən xanrn yanrnda niyə içmədin, Mirzə Şəfi?
– O, dindar adamdır. Dindarlar şərab içmirlər.
– Sən də yalnız onun dindar olduğuna görəmi içmədin?
– O, məndən yaşlı, həm də rütbəcə böyük adamdır. Mən onun yanında içsəm, onu təhqir etmiş olardım”.
Şəfi erməni kişilərini evibləyir
Xatirələrdən bəlli olur ki, Bodenştedt İrəvana səfər edir, oradan qayıtdıqdan sonra “Divani-Hikmət”ə Şəfiyə gördüklərini danışmağa gəlirlər. Onlar Şəfiyə erməni qadınlarının ağır zəhmətlə böyük daşlardan soba tikmələrini danışırlar. Şəfi bundan əsəbləşərək deyir: “Eyib olsun, onların kişilərinə. Ən yüksək qiyməti qadınlara vermək lazımdır. Bu gözəl məxluqun əziyyət çəkməsində ancaq kişilər günahkardırlar”.
