XUYA BİLMƏDİYİM KİTAB
Bu kitabı uşaqlıq və yeniyetməlik çağlarında oxumaq mənim yaşıdlarıma nəsib olmayıb. Qara qullar dünyası haqqında az eşitməmişdik, xüsusilə ötən əsrlərin yeni zamanla – 1917-ci ilin oktyabr ayından sonrakı dövrlə müqayisələrində… Tarixin ən qədim çağlarına da 1917-ci ilin pəncərəsindən baxırdılar və bizə təlqin etməyə çalışırdılar ki, yeni inqilab ölkədə, dünyanın çox yerində zülmün, əsarətin kökünü kəsib, işıqlı günlərə çıxmışıq, “Kommunizm” deyilən cəmiyyət isə… dağların arxasında deyil, əlimizi uzatsaq, çatacaq… Əlbəttə, o şüarlarda, çıxışlarda, yazılarda inandığımız həqiqətlər də vardı, gerçəkliyi ağla batmayan, fəqət susasusa dinlədiyimiz boş əfsanələr, cəfəngiyatlar da.
Dahi Nizami Gəncəvini, Vilyam Şekspiri oxuyurduq. Məhəmməd Füzulini öyrənirdik, Şah İsmayıl Xətainin şeirlərini axtarırdıq (“Şah” sözünə güllə atılan vaxtlar idi), Cəlil Məm-mədquluzadənin “Ölülər”, “Anamın kitabı”, Mirzə Ələkbər Sa-birin “Fəxriyyə”si üzərində düşünürdük, “Kitabi-Dədə Qorqud”-dan başlamış “Koroğlu”ya, “Qaçaq Nəb”yəcən neçə min illik söz incilərimiz parçadan tikilmiş aşırmalı çantalarımıza sığmırdı. Anlayırdıq ki, tarix bu günə addım-addım gəlib çıxıb. Dünyanın həmişə mərdləri də olub, namərdləri də, Xeyirlə Şər üz-üzə dayanıb, Zalımla Məzlum, Ağa ilə Qul lap bineyi-qədimdən vuruşublar və bu vuruş, bu duel bitən deyil, “bu gün də var, yarın da”.
Anlayırdıq ki, qocaman tarixin bütün mərhələlərində müdrik adamlar, humanist insanlar yaşadığı ölkənin siyasi fəaliyyət istiqamətindən, özünün milliyyətindən, irqindən, ictimai keçmişindən asılı olmayaraq zülmə, ədalətsizliyə qarşı vuruşublar və bu yolda şəhid olanlar az deyil.
Belə düşünürdük, belə böyüyürdük.
Yaşıdlarımın uşaqlıq çağları volyuntarizm şüarlarını, gop-kələk çağırışlarını dinlədi. Amerika Birləşmiş Ştatları adlı nəhəng ölkə dinlədiyimiz bütün məruzələrdə, çıxışlarda, oxuduğumuz qəzetlərdə pislənir, zalımlar, təcavüzkarlar qazanı sayılırdı. Bir yandan da, yeni şüarlar çıxdı meydana və uzun müddət səsləndi: “ABŞ-a çatmaq və onu ötüb keçmək”, “1990-cı ildə Kommunizm qurmaq!”. İçimizdə çox götür-qoy elədik: “zalımlığa” və “təcavüzkarlığa” çatmaq? Məgər indi ABŞ-da kommunizmdir ki, belə “sürət” götürmüşük?
O illərdə Amerika yazıçılarından ana dilimizə az-çox tərcümə olunan Mark Tven, Teodor Drayzer, Cek London və Ernest Heminquey idi. “Şahzadə və dilənçi”ni, “Amerika faciəsi” və “Dahi”ni, “Martin İden”i, “Qoca və dəniz”i vərəqlədikcə etiraz harayımızı ucalda bilməsək də, məruzələrdə, çıxışlarda eşitdiklərimizə, qəzetlərdə oxuduqlarımıza öz içimizdə gülürdük: bəlkə bu böyük yazıçıları da oktyabr inqilabı “ezam eləyib” Amerika Birləşmiş Ştatlarına?
Və yenə çox təəssüf eləyirəm ki, mənim yaşıdlarım keçən əsrin böyük Amerika qadın yazıçısı Harriyet Biçer-Stounun kişi əli, kişi hünəri, kişi qeyrətiylə yazdığı “Tom dayının daxması” romanını vaxtında oxuya bilmədilər.
H.Biçer-Stou 1811-ci ildə Konnektikut ştatının Liçfild şəhərində ruhani ailəsində dünyaya gəlmişdir. Atası məşhur vaiz olsa da, uşaqlarını dini kitablara yaxın buraxmamışdır. Tale yenə Harriyeti yeni ailə həyatında yenə din adamıyla görüşdürmüşdür. O, 1836-cı ildə ilahiyyat seminariyasının müəllimi Kelvin Stouya ərə getmişdir. Altı uşaq böyüdən ailə həmişə ehtiyac və qayğılar içində yaşasa da, Harriyet qələmdən heç vaxt ayrılmamış, iyirmi üç yaşında ikən çap etdirdiyi “Yeni ingilis həyatından oçerk” yazısından başlayaraq, ədəbi fəaliyyətini ardıcıl davam etdirmişdir. “Meyflauer, yaxud poliqrimlərin əxlaqı və xarakterləri oçerkləri” toplusundan sonra dahiyanə “Tom dayının daxması” romanını (1852) yazmışdır.
İlk gənclik illərində Kentukkiyə gələn Harriyet qul zəncilərin ağır, dəhşətli həyatını kədərlə müşahidə etmiş, qaçqın kölələrə yardım göstərmiş, bu məzlumların zəhmətini yüngülləşdirmək – adi insan kimi yaşamaq uğrunda mübarizəyə qoşulmuşdur. “Tom dayının daxması” romanı adi təsvirlərdən ibarət süjet deyil. Yazıçının köləliyə qarşı fəryadıdır. Yazıçıya görə, quldarlıq ümumxalq faciəsidir və bütün xalq bu faciədən çıxmağa can atmalıdır.
Əlbəttə, köləlik dünyasının eybəcərliklərini cəsarətlə açan belə kəskin süjetli roman ilk dəfə çap olunandan sonra hamı tərəfindən obyektiv, yekdil müsbət fikirlə qiymətləndirilə bilməzdi. Yazıçıya ittihamlar yağdıranlar, onun təsvirlərinin real həyatdan aralı düşdüyünü irad tutanlar da vardı. Buna görə də Harriyet Biçer-Stou əlacsız qalıb, müvafiq mətbuat məlumatlarını, hətta məhkəmə protokollarını, şəxsi məktubları və sair sənədləri toplayıb “Tom dayının daxmasına açar” kitabını (1853) yazır.
Qulların azadlıq problemi H.Biçer-Stounun yaradıcılığında “Tom dayının daxması” romanı ilə bitmir. 1856-cı ildə qələmə aldığı “Dred, yaxud lənətlənmiş dərin bataqlıq haqqında povest” əsərində müəllif plantasiya sahiblərinin maariflənməsi, humanistləşməsi yoluyla zəncilərin həyatının yaxşılaşmasına inamını itirir. Çünki romanda göstərildiyi kimi, humanist, xeyirxah bir plantasiyaçı qəflətən ölə bilər (romanın qəhrəmanı Nina Qordonun taleyi kimi), onun yerini zalım plantasiyaçı tutar. Ayrı-ayrı plantasiyaçıların xeyirxahlığı və humanizmi zənci qulların ağır problemlərini həll edə bilməz. Bəs çıxış yolu nədədir? Qiyamda! Üsyanda! Deməli, qan tökülməlidir?! Bu məqamda yazıçı humanist mövqe tutur, hökuməti zənci qulların azadlığını təmin etmək üçün təcili tədbirlər görməyə çağırır.
Hər iki roman qısa müddətdə Avropaya da, Asiyaya da yayılır və yazıçıya dünya şöhrəti qazandırır. Və bu şöhrətin, po-pulyarlığın ardınca yazıçı qadın ağır mənəvi sarsıntılar keçirir – böyük oğlu “günahını boynuna almayan günahkar” kimi qətl edilir.
Əsrinin altımış-yetmişinci illərində qələmə aldığı “Müqəddəsin elçiliyi”, “Orr adasının ağsaqqalları” və başqa əsərlərində yenə ingilis mövzusuna qayıdır, “Ledi Bayornun bəraəti” pamfleti ədəbi hadisə kimi qarşılanır.
“Arvadım və mən” (1871), “Ağ-çəhrayı istibdad” (1871), “Biz və bizim qonşular” (1875), “Poqenaklar ailəsi” (1878) roman və povestləri nisbətən sakit reaksiya doğurur. Bu əsərlərin süjetlərində Biçer–Stou yaradıcılığına xas olmayan bədbinlik duyulur, bəzən oxucunu yoran həddindən çox faciələr, ölümlər təsvir olunur. Böyük yazıçının keçdiyi əzablı yolların, həyəcanların, ehtiyacların, oğul itkisinin sənətdə əks-sədasıydımı həmin təsvirlər – faciələr və ölümlər?! Ona görəmi böyük yazıçı ömrünün son illərində Floridadakı şəxsi villasında öz arzusuyla tək-tənha yaşayır?
Harriyet Biçer-Stounu dünyaya tanıdan “Tom dayının daxması” romanı yarandığı vaxtdan indiyədək ciddi mübahisələr, təzadlı münasibətlər doğurmuşdur. Təkcə 1852-1855-ci illərdə Cənubi Amerika yazıçıları, hətta “savadlı” zənci qələm sahibləri “Tom dayıya “qarşı” on dörd roman” yazmışlar. Bu əsərlərin müəllifləri H.Biçer-Stounun real təsvirlərini, canlı müşahidələrini, əsl sənətkar təxəyyülünü cəfəngiyat sayır, onu mövcud cəmiyyətə qarşı amansızlıqda, həddini aşmaqda, hadisələri şişirtməkdə, hətta sentimentallıqda günahlandırırdılar. Bizim əsrdə də belə məntiqsiz, mövzusuz ittihamlar çox olub və lap qəribəsi budur ki, yaşadığımız günlərədək davam eləyir. (C.Fernes “Əlvida, Tom dayı” (1956), L.Fidlər “Nə ədəbiyyatıdı?” (1982), C.P.Tomkins ”Sentimentallıq hakimiyyəti: “Tom dayının daxması” və ədəbiyyat tarixi siyasəti” (1985) və s.)
Amerika Birləşmiş Ştatlarının zənci əhalisinin özünü milli dərketmə prosesi fəallaşdıqca, milli şüuru artdıqca da bu ölməz əsərə öz babalarının – milli keçmişlərinin təhqiri kimi baxanlar da tapılır və beləliklə, bir sıra Afrika-Amerika yazıçılarının yeni etirazları,
