vardırmı və bunun islahı düzgündürmü?”
“İçlərində üçdə bir əmsalda türkcə söz olmayan və çox vaxtlar zehnini işlətmədikcə məna çıxarmaq mümkün olmayan” köhnə əsərləri bəyənmir.
Türkcə imlasının əsassızlığını, türkcədə istifadə edilən lüğətlərin hüdudsuzluğunu, türkcə və ya osmanlıca qaydalarının tənzimlənilməmiş olduğunu tənqid etdikdən sonra, türklərin təbii şeiri – Baqi, Nəfi, Nədim və Vasif tipli mənzumələri, türklərin təbii inşası – Veysi və Nərgiz nəsrləri olmadığını qətiyyətlə ifadə edir:
“… Xeyr! Bizim təbii şeir və yazımız əyalət xalqı ilə İstanbulun sıradan insanları arasında hələ yaşamaqdadır. Bizim şeirimiz, şairlərimizin “vəznsiz”, “ahəngsiz” deyə bəyənmədikləri xalq musiqiləri və eləcə də aşıqlarıımızın “deyişmə”, “üçləmə” və “qayabaşı” adlanan şeir formalarıdır. Və bizim təbii yazımız “Mütərcimi-qamus”un qəbul etdiyi yazı üslubudur. Rəğbət etmək bir yana dursun, bu xalq az vaxt içində nə qədər şairlər, mirzələr yetirşdirdi, ağıl heyrətə gəlir.”
Ələlxüsus, dildə türkçülük mövzusuyla məşğul olan nəzəriyyəçilər, Paşanın XIX əsrin sonlarında tənqid etdiyi bu məsələlərə çox şey əlavə edə bilməyiblər.
Dildə türkçülüyü bu qədər yaxşı qavramış və “Osmanlı” ilə “Türk” ifadələrini çoxanlamlı istifadə edən şair və ədib, “Yeni osmanlılar” cəmiyyətinin siyasi simalarından Ziya Paşanın çox istifadə etdiyi millət və milliyyət təbirlərinin siyasi məfhumlarını tədqiq və təyinə sövq etməmiş olmasına inanmaq çətindir. Ziya Paşanın əsərlərindən siyasi türkçülüyünə işarə edən heç bir ipucu tapıb çıxara bilmədim…
DİLDƏ VAHİD TÜRKÇÜLÜYÜN İLK ƏLAMƏTLƏRİ
Əhməd Vəfiq Paşa
Türkçülük Ziya Paşadan sonra araşdırma sahəsinə çevrilir; bu tədqiqat Osmanlı ləhcəsindən başqa türk ləhcələrinin öyrənilməsinə də aparıb çıxarır. Türkçülüyün bu mərhələsini Əhməd Vəfiq Əfəndidən (Paşadan) etibarən müşahidə edirik.
Şinasinin külliyyatına başlayıb bitirə bilmədiyi “lüğət”in hazır hissələri Osmanlı dövlətinin sərhədlərindən kənarda qalmışdı. Türk lüğəti yığmaq işini Əhməd Vəfiq Paşa davam etdirdi. Vəfiq Paşanın “Osmanlı ləhcəsi” (“Lehce-i Osmani”) əsəri bu işin qiymətli nəticəsidir. Paşanın “Osmanlı ləhcəsi”nə yazdığı qiymətli müqəddimə bütün türkçülüyü düşündüyünə dəlalət edən bir vəsiqədir.
“Osmanlı ləhcəsi”nin ilk nəşrini görə bilməmişəm. Əlimdə olan kitabın nəşr tarixi 1306-cı ildir10. Bu təkrar çapın tarixsiz müqəddiməsinin sonunda müəllif deyir ki:
“Türk dillərində ən əvvəl yayılmış olan Oğuz şöbəsi Tatarıstan və Türküstanı bir zamanlar Şərq dənizindən Macarıstana qədər əhatə edib, bu dilə hələ də “Guz” dili deyilir. Onun yenisi türkmən dili İran və Suriyanı keçib Anadoluya enmiş, zamanla Osmanlı ləhcəsini yaratmışdır. Fərqanədən Hindistana qədər yayılıb, Əfqanıstandakı halacı dilinə qarışmışdır. Köhnə şöbələrdən qıpçaq dili Xivədən Sibir və Qırğız, Kuman və Bolqar kimi Kazan ətrafını zəbt etmişdir. Və uyğur dili Çin tərəflərindən Kaşğara doğru yayılıb, ondan 700-cü illərdə Çingizlilərin qövmləri Türk və İslamiyyətə daxil olduqlarında Çağatay dili yaranıb, 800-cü illərdə yayılmışdır. Bu gün Uyğur, Qıpçaq və Çağatay kitabları “Mahbubu'l-Kulub təlifi” kimi gözəl əsərləri və xüsusilə 600-cü ildən 800-cü ilə qədər meydana gələn səlcuqlu türkmənləri və Osmanlı kitabları çox miqdarda basılıb, bunların oxunub araşdırılması ilə dilimizin şöbələrinin fərqlilikləri aydın olmuşdur. Ər kəslərin himməti dağları yerlərindən oynadar!
Əhməd Vəfiq“.
Bu müqəddimədən Əhməd Vəfiq Paşanın türk dilinə çox geniş, bütün türkçülər kimi baxdığı aydın olur: Əsl “dilimiz” dərhal bütün Asiya ilə Qərbi Avropaya yayılan böyük dildir; Lehce-i Osmani, Lehce-i Çağatayi… və s. bu dilin şöbələrindən, ləhcələrindən ibarətdir. Bu ləhcələrin araşdırılması ilə “dilimizin şöbələrinin aydınlaşması” aydın olar və fərqliliklər aydın olduğu kimi ortaq nöqtələri də ortaya çıxar. Qısaca deyə bilərik ki, Əhməd Vəfiq Paşa dil vasitəsilə çox geniş türk birliyini görmüş və göstərmişdir.
Vəfiq Paşa “Osmanlı ləhcəsi”ndə ilk dəfə ərəb və fars mənşəli olmayan türk sözlərini, ərəb və fars mənşəli olanlardan ayıraraq ayrı tərtib etmişdir və bu surətlə hüdudsuz Osmanlı dil dənizində qərq olmuş qiymətli türkcə sözlərin çoxluğunu və əhəmiyyətini göstərmişdir. Türk dilinin ərəbcə və farscaya qismən məğlub olan Osmanlı ləhcəsindən başqa ləhcələri olduğunu meydana çıxararaq, həqiqi elm adamlarını onların araşdırılmasına təşviq etmişdir.
Əhməd Vəfiq Paşanın bütün əsərləri, onun dil sahəsində çox ağıllı bir türkçü olduğunu göstərir. Məsələn, Fenelonun11 “Telemak”ını12, Veysi və Nərgizi ləhcəsiylə tərcümə etmiş Yusif Kamil Paşaya etiraz olaraq çox sadə bir türkcə ilə tərcümə etdiyi kimi, Molyerin13 bəzi əsərlərini o zamanın Osmanlı həyatına uyğunlaşdıraraq, İstanbulda danışılan türkcə ilə türk səhnəsinə təqdim etmişdir.
Əhməd Vəfiq Paşanın türkçülüyü dildən tarix sahəsinə də istiqamətlənmişdi: Paşa hələ Əfəndi ikən, Əbulqazi Bahadır Xanın “Evşal-i Şecere-i Türki”14 adlı məşhur əsərini Çağatay ləhcəsindən Osmanlı ləhcəsinə köçürmüşdür. Bu əsər Şinasinin “Təsviri Əfkar”ında ixtisarla nəşr olunub, sonra bir risalə halında ayrıca çap edilmişdir.15 “Şecere-i Türki”nin “Təsviri Əfkar”dan ayrı nəşr olunması da, Şinasi Əfəndinin türkçülüyə münasibətini göstərən əlamətlərdən hesab oluna bilər.
Əhməd Vəfiq Paşanın naşirliklə birgə müdərrislik16 etdiyi də məlumdur. Əbdüləziz dövrü səltənətinin ilk illərində açılan Darülfünunun ilk “Ümumi Tarix” müdərrisi odur. O zamanlar “Divan-ı Muhasebat”17 rəhbəri olan atufetlu Əhməd Vəfiq Əfəndi həzrətləri ilk dərsini hicri təqviminin 27 şaban 1279-cu ilində, bazar günü (Fevral 1863) demişdir.18 Çox tez kəsilən bu “Ümumi Tarix” dərslərinin xülasəsi də kiçik bir risalə halında nəşr edilmişdir.19 “Ümumi Tarix”in ən köhnə dövrlərinə aid bəzi məlumatlardan ibarət olan bu xülasədən Paşanın tarixə türkçülük nöqteyi-nəzərindən baxıb-baxmadığını anlamaq mümkün deyil.
Əhməd Vəfiq Paşa, bəzilərinə görə, Osmanlı türklərinin ilk türkçüsüdür. Nəhayət, Şinasi və Ziya Paşaya nəzərən, Əhməd Vəfiq Paşanın türkçülüyü daha qabarıqdır;
