сездим. Ўзимга ўзим: «Э, сен бола, чучварани хом санаб юрган экансан, қилаётган ишингдан юртга катта наф тегаркан», дедиму, аввалгидан ҳам кўпроқ қазишга тушиб кетдим. Гап шуки, шу канал мени одам қилди. Шу канал мени юртга қўшди. Шу канал менга обрў берди. Мана бу ёғидан ўзларинг маъни чиқариб олаверинглар». Мана шу самимий сўзлар романнинг бош ғоясини ҳам белгилаб беради. Қурилишлар ўз-ўзидан улкан ҳодиса, лекин уларнинг кишилар тақдирида қолдирадиган излари моҳиятига кўра ундан ҳам улканроқдир.
Романнинг композицияси жуда ихчам ва содда, сюжет чизиклари ҳам мураккаб эмас. Трилогиянинг илгариги қисмларида тақдирларнинг мураккаб боғланишлари, кучли драматик чигилликлар, разиллик билан олижаноблик, мардлик ва номардлик, ҳарислик ва маъсумлик ўртасида юз берган фожиа, тўқнашувлар кучли намоён бўлиб кўринган эди. Инсон тақдирлари ва улар ўртасидаги тўқнашувлар кўп планли эпик характерга молик эди. Ҳар бир қаҳрамон: Икром ҳам, Низомжон ҳам, Дилдор ва Аъзамжон ҳам, Зебихон ҳам юракларини ўртаб ётган бир инсоний дард билан яшар эдилар. Ва кенг планли романнинг қаҳрамонлари каби ҳаракат килар эдилар. «Қирқ беш кун» бу жиҳатдан улардан анча фарқ қилади. Бунда гарчи ёзувчи бошқа кўп воқеаларнинг тасвирига ҳам ўрин берган ва асарга сон жиҳатдан талайгина персонажларни киритган бўлса-да, лекин роман сюжети бир чизиқлидир. Унинг асосида икки севишган ёшларнинг – Лутфиниса билан Азизхоннинг тақдири ётади. Ва асарда шу чизиқнинг ўзигина маълум бир бадиий якунга боради. Қолган воқеалар, кишиларнинг тақдирлари шу бир чизиқ атрофида эпизодик равишда кўриниб туради. Шунинг учун ҳам романнинг услубида эпик тасвирдан кўра ҳикоя ёки қисса учун хос бўлган ифода кўпроқ кўзга ташланади.
Лутфиниса билан Азизхоннинг муҳаббати содда, покиза, қисқа умр кўрган муҳаббат. Улар ҳали бир-бирларини тўла англаб етмай туриб, бир-бирларини нима учун севишларини, нима учун бир-бирларисиз туролмасликларини фаҳмлаб етмай туриб, Лутфиниса жоҳил акаси томонидан ўлдирилади. Ёзувчи севишганларнинг учрашув онларини анча шоирона қилиб тасвирлайди, лекин уларнинг муҳаббатлари ўпичлардагина кўпроқ кўринади ва ёзувчининг ўзи ҳам бунга шундай лирик изоҳ бериб ўтади: «Уларнинг бу дамлари тирик қўшиқ эди. Бу нурдан, қўшиқдан, камалакнинг етти хил рангидан, баҳор ёмғиридан, кўз очган чечаклар бағридан, тошқин сувларга тўш уриб учаётган қалдирғочнинг оппоқ кўксидан, норасида гўдакнинг нафасидан яралган эди». Лекин, афсуски, шу изоҳдаги пафос муҳаббатнинг тасвирида ва талқинида кўринмайди. Асарда меҳнат пафоси муҳаббат пафосидан ёрқинроқ намоён бўлади. Лутфиниса билан Азизхон ўз муҳаббатларидан қанчалик қониқмаган бўлсалар, қизиғи шундаки, бу қониқмаслик, асар ўқувчисида ҳам туғилади, гўё бу муҳаббат роман учун калталик қилаётгандай…
«Қирқ беш кун» Саид Аҳмад қаламига хос жуда ҳам жонли, ҳаётий психологик кузатишларга бой бир асар. Жуда кўп эпизодларда ёзувчининг халқ қалбини
