бир даврнинг тарихий мазмунини бадиий ишонарли гавдалантириб бергани билан кимматлидир.
Биз инсонни муҳит билан чамбарчас суратда тадқиқ қилиш насримизда сезиларли тарзда кучга кираётганлигини юқорида таъкидлаб ўтган эдик. Буни ёзувчилар ҳам, китобхонлар хам яхши сезиб турибдилар. Асқад Мухтор шундай деб ёзади:
«Адабиёт янги сифат ўзгаришлари арафасида турибди. Одамлар жуда ўзгариб колди. Бу фақат ижобий қаҳрамон ҳақидаги гап эмас. Салбий қаҳрамон ҳам ҳозир ҳаётда жуда нозиклашди. Сиз илгариги қўпол, нодон мешчанни, дағал бюрократни, ўта консерваторни энди кам учратасиз»1.
Чиндан ҳам, ўтган йили насримизнинг қисса ва ҳикоя жанрларида яратилган намуналарига назар ташлаганда, «янги сифат ўзгаришлар»нинг шабадалари қаҳрамонларнинг муртини қимирлатаётгани – яъни уларнинг умумий кўринишига таъсир қилаётгани сезилади. «Одамлар ўзгариб», «салбий қаҳрамон ҳаётда нозиклашганини» Ўлмас Умарбековнинг «Ёз ёмғири» қиссасида ҳам кузатиш мумкин. Қисса китобхонларнигина эмас, танқидчиликни ҳам ҳаяжонга солди. Шу ҳаяжон C.Мамажонов ва М.Султоноваларнинг «Ёш ленинчи» газетасидаги мақоласида, Н.Худойбергановнинг «Ўзбекистон маданияти»да эълон қилган тақризида, У.Норматовнинг «Шарқ юлдузи» саҳифаларидаги чиқишларида яхши билиниб турди. Бунда, албатта, китобхонларнинг ҳаяжони танқидчиларга, ўз навбатида танқидчиларнинг янги жанр олдидаги ҳаяжонли нидоси китобхонга таъсир қилгани шубҳасиз. Лекин нима бўлмасин, бу таҳлилларнинг ҳаммаси ҳам танқидчиликнинг энди яхши ўсиб бораётганлигини, у адабий асарларни жонли ҳаёт муаммолари билан узвий алоқада ўрганишга интилаётганлиги ва айниқса, мезон, баҳо, ҳукм чиқаришда ғоятда адолатли бўлиб бораётганлигини кўрсатди. Ҳар ҳолда, шуниси аниқки, «Ёз ёмғири»га нисбатан бефарқ ва бетараф бўлганлар учрамади. Қисса баъзиларни қойил қилди, баъзиларни ғазаблантирди. Ҳар икки ҳолда ҳам у фаол муносабатга ундади. Шуларнинг ўзиёқ қиссанинг Ўлмас Умарбеков ижоди учунгина эмас, ўзбек адабиёти учун ҳам янгилик эканлигидан дарак беради.
Бу қисса бутун қонун-қоидалари адо этилган «соф ўйиндан» иборат детектив эмас. Чунки сиёсий-ғоявий ахлоқий «юклардан» бутунлай холи бўлган, бироқ киши ақлини лол қиладиган даражада сирли, фавқулодда ваҳимали қилиб ёзилган соф детективлар борки, «Ёз ёмғири» улардан анча фарқ қилади. Мен яқинда Америка адиби Рекс Стаутнинг «Қўнғироқ» романини ўқидим. Роман хусусий детективларнинг ўз мижозларига қанчалар маҳорат, зўр усталик билан хизмат қилишларини кўрсатади. Роман ниҳоятда қизиқарли сюжет асосида курилган. Лекин ёзувчи детектив саргузашт орқали чуқур ғоявий-сиёсий мақсадни ҳам кузатади. Яъни у ўз олдига Федерал тергов бюросининг ёвуз кирдикорларини очиб ташлаш мақсадини ҳам қўяди.
Детективнинг бошқа бир тури ҳам борки, масалан, Жорж Сименон детективи – унда чуқур психологик таҳлиллар, ижтимоий умумлашмалар, характерлар яратилади. Бу детективнинг
«Ўзбекистон маданияти» газетаси, 1973 йил 23 октябрь.
