бир мотам хотирасидай қалбида чўкиб қолди.
Шоҳин афанди бугун бутунлай бошқа бир одам бўлгани ҳолда ҳамон қалбида бир нарсанинг билинар-билинмас оғриётганини ҳис этарди. Ҳовлининг атрофидаги хоналарга охирги марта боқар экан, ўзига ўзи:
– Бу ерга тушмаганимда балки бугун дунёга ҳеч зарар бермайдиган, соф бир эътиқодли, порлоқ ишончли, ғайратли, номусли бир деҳқон бўлардим, – дея ўйга толди. Кейин аста-секин мадрасадан ташқарига чиқди.
Шоҳин афанди эътиқодини йўқотгандан кейин мадрасада яшашдан, дарсларга қатнашдан азоблана бошлади.
Илк саналарда кичик тош ҳужрасини энг буюк Истанбул жомеларининг қандилларидан ҳам зиёда ёғду билан ёритган нурлар сўнган эди. Ўзини бир пайтлар чорасиз бир ҳукмга рози бўлган, ҳорғин бир таслимият билан ўлим соатини кутган бир қатл маҳкумига ўхшатди. Бу мадраса билан унинг маънавий бир алоқаси қолмагандай эди. Ортиқ дарс қилмас, мударрисларнинг сабоқ беришларидан толғин-толғин хаёлга берилар, ўртоқларидан қочар, шаҳар чегарасининг нарёғидаги қирларда, денгиз бўйларида ёлғиз ўзи айланиб юрарди.
Эскитдан кўнгил қўйган Пайғамбарлар тарихи ҳам ҳатто унга саҳифалари қуртлаб кетганидан ўқиб бўлмайдиган бир ҳолга келган кўҳна китобдай кўринарди.
Унинг аввалгидай дарс тайёрламай қўйганини кўрган мударрислар бу ўзгаришнинг сабабини тушунолмай:
– Сенга нима бўлди, мулла? Оллоҳ насиб этса бу ерни битиришингга бир-икки йил қолди. Сен ишни бўшаштирдинг, яна бир оз ғайрат қилгин, – дея унга фойдасиз насиҳатлар айтишарди. Бирга ўқийдиган ўртоқлари эса бу паришонликка, бўшангликка бутунлай бошқа бир маъно беришар ва:
– Сен, нима бало, бир нозанинга кўнгил қўйиб, унинг ҳасратида ёнаётирсанми? – дейишарди.
Шоҳин афанди бу энг тушкун пайтларида ҳам қизиқчилигини йўқотмагани учун уларга тантанавор жавоблар қайтарарди.
Бир кун ўртоқларидан бири унга:
– Шоҳин, Худога аён шундай бир ҳолинг борки, сени кўрган одам жононини кўмиб, мозористондан келаётган кимсага ўхшатади, – деган эди.
Ёш софта шунда теран-теран ичини ёрганди:
– Ҳа, топдинг… Менинг бир умрга кўнгил боғлаган бир жононим бор эди. Сен сингари ҳамдарсларимиз ва уламоларимиз биргалашиб уни қатл этиб, ерга кўмдик. Энди бўлса, мен умидсиз бечора унинг буюк мозори атрофида юрагим ачиб айланиб юрибман.
Лекин бу умидсизлик ва орзусизлик даври кўп узоқ давом этмади. Бир оз аввал мадрасада эски изтиробларни хотирларкан, ўзига қўйган ташхиси тўғри эди. Унинг диндорлиги мақсадсиз, манфаатсиз бир фикр ва руҳ эҳтиёжи эмас эди. Абадий ҳаётни бу дунёдаги жуда қисқа ҳаётнинг давоми деб ўйлар, мадрасани бу иккинчи ҳаётнинг янада қисқа ва тўғри бир йўли деб ҳисобларди. У ҳаётдан умидини узадиган бўлса, дин илмларининг унинг назарида ҳикмати мавжудиёти31 қолмас эди.
Баъзан-баъзан у фойдаси тегишига кўзи етмаган нарсалар билан хоҳишсиз, кўнгилсиз шуғуллангандан кўра, яхшиси, деҳқончилик ишларига қайтсаммикан, деган хаёлларга ҳам борарди.
Ҳикмати мавжудиёти – борлигининг маъноси.
