олардинг.
Ёш софта негадир шу тобда қувонишнинг ўрнига бир оз маҳзун тортиб:
– Ундай бўлса, идодиларнинг ҳам жуда бизнинг мадрасалардан қоладиган ери йўқ, – деди.
Шу кунга қадар бутун умри ёлғизлик ва йўқсуллик ичида ўтгани учун Дорулмуаллиминга дарров кўникиб кетди.
– Аҳволларинг қалай? – деб сўраганларга:
– Овқат нозир, ётоқ ҳозир… Энгил-бошим ювуғлик, йиртиқларим тикиғлиқ. Ўзимни саройда султон куёвидай ҳисоблайман, – деб жавоб берарди.
Мактабда мадрасадан келган саллалилар билан феслилар ўртасида бир англашилмовчилик бор эди. Софталар замонавий мактаблардан келган талабаларни ёқтиришмасди. Улар ҳам ўз навбатида саллаликларни таассуф билан тараққиёт душмани, деб айблашар, бўлар-бўлмас баҳоналар билан софталарга ҳужум қилишар эди. Ҳатто баъзан икки тараф орасида бўғишиб кетадиган ғавғолар ҳам бўлиб турарди.
Шоҳин афанди бу гуруҳчилик ихтилофларига ҳеч аралашмасди. Софталардан гап эшитарди. Анави тарафга ҳеч нарса демаса ҳам анча яқинлик ҳис этарди. Фақат бошидаги салласи билан уларнинг ичига кириб кетишдан ўзини тияр, бу бир риёкорликдай кўринишидан қўрқарди.
Бу салла масаласи Шоҳин афандини энг кўп ўйлатган нарса эди. Мадраса билан алоқасини узгандан ва эътиқодини йўқотгандан кейин салла ўрамоққа ҳеч қандай зарурат қолмаганди. Фақат икки нарса уни ўйлантирарди: отаси унинг домла бўлишини истаганди. Саллани отмоқ унинг хотирасига ҳурматсизлик бўлмайдими ахир? Сўнгра, янгироқ бир кийими ҳам йўқ эди. Аҳоли домлаларни жуда ғарибона кийимларда кўришга ўрганиб қолганди. Агар у бошидан салласини отиб юборса, бу кийимлар, бу шиппаклар уни талабадан кўра бир тиланчига ўхшатиб қўймайдими ахир? Мана шу икки сабаб Шоҳин афандини икки йилгача салла билан юришга мажбур этди.
Мактабда бирор кимса билан яқин ўртоқчилик қилишга эҳтиёж сезмасди. Бунинг устига мактабдошларининг аксарияти кичик-кичик болалар эди. Ўзи уларнинг олдида сочли-соқолли бир жаноб эди. У шу вақтга қадар ўз тушунчалари оламида ёлғиз яшашга ўрганиб кетганди. Ички ҳаёти бўлмаган инсонлардай атрофида тўхтовсиз суҳбатлашадиган, дардлашадиган бир инсонни қидирмоққа эҳтиёж йўқ эди.
Унинг учун бирор кимса билан орасида фикр ва ҳис айрилиқлари, тортишувлар, ғижинишлар бўлишига, иззат-нафс ва менлик қайғулари чиқишига имкон йўқ эди. Ёмон муомалаларга йўл қўймас, муносабатсиз ҳазил-мутойибаларга кулиб жавоб қайтармасди. Лекин у суҳбатлашишни, ҳазиллашишни кўп севарди. Аммо бунга қарамай, бирор кимса билан ҳечам самимий эмасди. Тўғрисини айтганда, у Дорулмуаллиминдаги фесли талабаларни ҳам унчалик ёқтирмасди. Кўпчилиги жоҳиллик ва қобилиятсизлик жиҳатидан саллали талабаларга қараганда анча паст эди.
Софталарда мадрасаларига нисбатан ҳеч бўлмаса кўр-кўрона бир ишонч бор эди; бошларини қўллари орасига сиқиб олиб, кўзларини юмганлари ҳолда талай нарсаларни ёд олганлари ёд олган эди.
Булар ҳаддан ташқари билимдон ва тамбал эди. Бир қисми ғирт тасодиф ва воқеаларнинг тақозоси билан Дорулмуаллиминга кирганди.
