hpolvon
O‘zbekning dono baxshilariga shogird tushib, ushbu dostonga qo‘l urdim.
Meshpolvon to‘g‘risida oltiariqliklar juda ko‘p hangomalar aytib yurishadi. Bularni eshitmabsiz, dunyoga kelmabsiz. Lekin shunisiyam borki, uning g‘aroyib kechinmalarini birov undoq ta’riflasa, boshqasi: «Yo‘q, aslida bundoq bo‘lgan», deydi. Menimcha, ertakchilarning hammasiyam haq. Chunki, zig‘irdekkina haqiqatdan tug‘ilgan qissanamo bu cho‘pchak asrlar davomida og‘izdan og‘izga o‘tib, keng ildizlayvergan, har bir ota-ona o‘g‘il-qiziga o‘zidan qittak qo‘shib so‘zlayvergan. Ahvol shunday bo‘lgandan keyin, endi borini ortiqcha yashirmay, yo‘g‘ini loflab oshirmay, sizlarga o‘rtachasini hikoya qilib berganim tuzuk.
Aytishlariga qaraganda, o‘sha omadli Meshpolvon kelajakda o‘z ishlari afsonaga aylanib, nomi tarixda qolishini hali bilmagan chog‘laridayoq, tashqi qiyofasi bilan boshqalardan yaqqol ajralib turarkan: ikki lunji nog‘ora, beti oftobdan zog‘ora, jag‘ida eshak tepkisi naqshlagan chandiq, qorni naq qirq pudlik sandiq, burni mushuknikidek puchuq, yelkasi baayni hurpaygan chumchuq, bo‘yni oldinga enkaygan, quloqlari dinkaygan, oyoq bosishi ilang-bilang, boshi Yozyovon cho‘lidek yap-yalang, ko‘rinishidan kamgap-u anqov, aslida mahmadona-yu mijg‘ov, ko‘zlari boyqushnikidek ola… xullas, rosayam qiziq bola ekan.
Shu bolapaqirning handalakdek boshiga momaguldurakdek ko‘rgilik yog‘ilib, o‘n ikki yoshga to‘lib-to‘lmay tirik yetim bo‘lib qoldi. Yirtqich Sepkil-shohning qora papoq kiygan askarlari sel yanglig‘ bosib kelib, uning bolalik quvonchlarini beayov yuvib o‘tdi. Xonadonlar talon, kulbalar vayron, ekinzorlar payhon bo‘ldi. Тirik qolgan jangchilar bilan sog‘lom qiz-juvonlarni zanjirband etishib, birini qul, birini cho‘ri sifatida Qahratoniya degan uzoq o‘lkaga haydab ketishdi. Ularning orasida Meshpolvonning yarador dadasi bilan ko‘zlari kiyiknikidek chiroyli onasi ham bor edi.
Meshpolvon ho‘ng-ho‘ng yig‘lab, bandi qilinganlar ortidan ancha joygacha ergashib bordi. Shunda dadasi unga o‘qrayib: «Oyimqizlarga o‘xshab hiqillama! Yurt senga qolyapti!» – deb jerkib berdi.Onasi bo‘lsa, o‘g‘liga yuragi to‘liqib bir qarab qo‘ydi-yu, negadir tezda yuzini o‘girib oldi.
Dadasining gapidan keyin Meshpolvon o‘z-o‘zidan joyida to‘xtab qoldi, dashtning chag‘ir yo‘lida imillab qadam tashlayotgan odamlarning qorasi o‘chgunicha mo‘ltirab turaverdi.
Yuzlab oyoqlar ostidan ko‘tarilib, ufqni tumandek qoplab olgan chang asta-sekin sepsildi, ilonizi yo‘l endi bo‘m-bo‘sh edi. Bandi qilinganlar safibutunlay ko‘zdan yo‘qolgan bo‘lsa-da, ular aytib borayotgan qo‘shiq bolakayning quloqlari ostida qayta-qayta jaranglayverdi:
Mardlar senga fido bo‘ldi,
Bizlar tirik judo bo‘ldik,
Kechir bizni, ona yurt.
Mungli qo‘shiq aytmoqdamiz,
Seni tashlab ketmoqdamiz,
Kechir bizni, ona yurt.
Bergan suting oqlolmadik,
Dushmanlardan saqlolmadik,
Kechir bizni, ona yurt.
Endi payhon dalalaring,
Qul-cho‘ridir bolalaring,
Kechir bizni, ona yurt.
Ancha mahalgacha daragi bo‘lmaganidan yuragi po‘killab, dushmanlar uniyam qullikka sudrab ketishdimikan deb joni halak yurgan enasi, Meshpolvonning sog‘-salomat qaytib kelganini ko‘rib, avvaliga sevinchi ichiga sig‘may qoldi. Keyin birdaniga «huv-huv»lab yig‘lashga tutindi:
– Qora papoq kiyganlar hamma narsamizni talab ketishdi. Endi seni qanday to‘ydiraman, yetimchaginam?
– Muncha vahima qilasiz? – deb chinqirdi Meshpolvon. – Filni pishirib bering deyapmanmi? Ja borsa, bir qozon sho‘rva ichib, ikki tandir non yeyman-da.
Yaxshiyamki, bu yurtning quyoshli oyi ko‘p, tuprog‘ining moyi ko‘p, ariq bilan soyi ko‘p. Bosqinchilar ketganidan keyin yoz o‘rtalarida ekilgan bo‘lishiga qaramay, arpa-yu bug‘doy, mosh-u loviya, makkayu sholi, javdar-u qo‘noq, qizilcha-yu oshqovoqlar kech kuzga qolmasdan pishib yetildi. Odamlar ko‘p tirishib, kam uxlab, tut shinnisini zog‘ora nonga bulab, oshqovoqni sutga dimlab, behi bargidan choy damlab, qullikka ketganlar g‘amida ko‘z namlab, qishdan eson-omon chiqib olishdi.
Bu davrda Meshpolvon bilan enasiga, ayniqsa, qiyin bo‘ldi. Kampir bechora o‘zini unutib, chala to‘yish tufayli nevarasining ko‘zlari kirtayib borayotganiga kuyinsa, xo‘ratomoq bola do‘mbiradek qorni kun sayin puchmayib, belida ishton o‘rnashmay qolayotganidan ichikib yurdi.
Sirdaryo bilan Amudaryo jo‘sh uraverdi, Orol dengizi to‘lasicha turaverdi. Ot ketidan toylar o‘tib, kun ketidan oylar o‘tib, yana bodom gulladi. Qushlar chug‘urlashni, chumolilar ushoq o‘g‘irlashni boshladi. Meshpolvonning yurtdoshlari asalari galasi bilan bir vaqtda tirikchilik tashvishiga tushdi. Kampirlar urug‘lik donni saralab, chollar qo‘sh haydashdi, qizlar ariq tozalab, o‘g‘il bolalar kesak yanchishdi.
Shudgordagi qop-qora do‘ngalak kesaklar xuddi qora papoqli boshlarga o‘xshardi, bolakaylar ularni ayamasdan yanchib, havasga tesha urishaverdi.
– Vuy, manavining kattaligini-i!
– Sepkilshohning askarboshisi ana shu-da.
– Iye, bir urib atala qilaylik bo‘lmasa. Mana!
– Hayuv-v!!!
Olib tesha-to‘qmoqni,
Yanching qora papoqni,
Hayuv-v!
Bilakda kuch to‘playmiz,
Yurakda o‘ch to‘playmiz,
Hayuv-v!
Тog‘imizda lola ko‘p,
Yurtimizda bola ko‘p,
Hayuv-v!
Mayli, bizni ko‘rgan choq
Kuyib o‘lsin Sepkilshoh,
Hayuv-v!
Urug‘lar sepilib, ko‘chatlar ekilib, sukut o‘rnini umid egalladi. Dehqonning oyog‘i dalada, og‘zi yallada bo‘lib qoldi.
Laylak o‘tib g‘oz keldi, bahor ketib yoz keldi. Jo‘jalar xo‘rozga, kurtaklar charosga aylandi. Boshoqlarga o‘roq, qovunlarga pichoq tegib, jazlar bir qozon, tandirdagi o‘tlar alamazon bo‘ldi.
Mana shunday fayzli kunlarning birida Meshpolvon o‘tin yoraman deb, to‘nka yaqinida turgan sopol tog‘orani sindirib qo‘ydi. Shu narsa bahona bo‘ldi-yu, o‘g‘lini sog‘inib, ko‘pdan beri ichidagi zahrini kimga sochishni bilmay yurgan enasi xumor yozib sannashga tushdi:
– Bitta to‘ngakni eplab yorolmaysan, yashshamagur. Bo‘ying terak bo‘lsayam, o‘zing erkak bo‘lmading. Erkak bo‘lganingda, ota-onangni qullikka jo‘natvorii-b, tomoshaqovoqdek do‘mpayib o‘tirarmiding? Hoy, ko‘zimga qara, jigarlaringga kuyishni bilmasang, odamlardan uyalishni bil. Oriyat degan narsa bormi o‘zi senda? Oriyating bo‘lmasa, bo‘yningni bo‘yinturuqdek qilib yuraver. E, satqayi odam ket!
Qorniday katta, ishtahasiday kuchli bo‘lmasayam, harqalay Meshpolvonda o‘ziga yarasha hamiyat bor edi. Enasining gapi yuragiga achishtirarli darajada og‘ir cho‘kib, dilida g‘ashlik chuvalandi. Otga mingashtirib bozor kezadigan dadasi bilan ochligini ko‘zidan sezadigan onasini o‘ziyam o‘lgudek sog‘inib yuruvdi. Kampirning xarxashasi turtki bo‘lib, erkaklik nimaligini bizdan ko‘rasiz endi, deya shartta safarga hozirlandi.
Ammo, g‘arib jangchining na maxsus ust-boshi, na qurol-aslahasi bor edi. Yaktak-ishton ustidan astarsiz
