кўчманчи мўғул чорвадор аҳолиси ҳам бўлган. Мазкур мамлакатда туркий қатлам мутлақ кўпчиликни ташкил этганини ва Ислом дини давлат дини бўлганини бу хонликни идора қилган хонларнинг исм-шарифларидан ҳам билиш мумкин: Тўғлуқ Темур, Қамаруддин, Хизрхўжа, Шамъи Жаҳон, Муҳаммадхон, Нақши Жаҳон, Вайсхон, Шермуҳаммалхон, Эсонбуға, Юнусхон, Маҳмудхон ва Сайидхон. Булардан Юнусхон Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг она томондан бобоси, Маҳмудхон эса туғишган катта тоғаси эдилар. Улар ҳукмронлик қилган 1462–1508 йилларда хонлик пойтахти Тошкент эди. Шу ўринда масалага ойдинлик киритиш учун Юнусхон ҳақида икки оғиз тўхтаб ўтишга тўғри келади. Вайсхон 1428 йили вафот этгач, хонликда тахт учун кураш бошланади. 1434 йили унинг кичик ўғли Эсонбуға ҳокимиятни эгаллайди. Катта ўғил Юнусхонни эса унинг тарафдорлари Самарқандга – Улуғбек ҳузурига олиб боришади. Улуғбек эса уни Шоҳрух ҳузурига йўллайди. Энди 17 ёшга борган хонзода Юнусхон Ҳиротда хоқон Шоҳрух саройида таълим-тарбия кўра бошлайди. Унга Амир Темур ҳақидаги энг мукаммал ва улкан китоб «Зафарнома»нинг муаллифи Шарафиддин Али Яздий устозлик қилади. Юнусхон Ҳиротда темурий мирзоларга бериладиган руҳда кўп илмлар ўрганади.
1462 йили Эсонбуғахон вафот этгач, Юнусхон Бобур мирзонинг ота томондан бобоси Султон Абу Саид мирзонинг қўллаб-қувватлаши билан хонликда ҳокимият тепасига келади ва пойтахтни Тошкентга кўчиради. Абу Саид Мирзо ҳалок бўлгач, унинг ўғиллари Султон Аҳмад (Бобурнинг амакиси) ва Умаршайх (Бобурнинг отаси) билан Юнусхон ўртасида чегара масаласида ихтилоф чиқади. Икки томон шайланиб, жанг бошланиши олдида ўртага Хожа Аҳрор Тошкандий тушиб, икки томонни яраштириб қўяди. Яраш битимига кўра Юнусхон қизи Қутлуғ Нигорхонимни Умаршайх мирзога бериб, уни куёв қилади. Шунингдек, Сайрам, Тошкент ва Ўш вилоятлари хонлик таркибига ўтказилади.
Умаршайх мирзо билан Қутлуғ Нигорхонимнинг оила қуришларида, бу оиладан Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг таваллуд топишида Хожа Убайдуллоҳ Аҳрордек валий зотнинг оқ фотиҳаси некбинликка йўл лаган илоҳий бир олқиш бўлган бўлса ажаб эмас. Бобур «Бобурнома»да, унинг қизи Гулбаданбегим «Ҳумоюннома»да Қутлуғ Нигорхонимни онам ҳазратлари деб буюк бир ҳурмат билан тилга оладилар. Чиндан ҳам Қутлуғ Нигорхоним оқила, фозила аёл бўлиб, маданий ва ўқимишли оилада – Юнусхон саройида камол топган эди. Юнусхон эса Ҳиротдай маданий бир марказда – темурийлар саройида таълим олганини юқорида эслатиб ўтган эдик. Юнусхоннинг Умаршайх мирзони куёв қилиши ёки Умаршайх мирзонинг Қутлуғ Нигорхонимга уйланиши тасодифий бир ҳол эмасди, балки тенги билан қовушиш, шариат бўйича айтсак, кафоатга ҳам мос қонуний бир ҳол эди. Бу тахлит оила қуришларга юзлаб мисоллар келтириш мумкин. Хуллас, аҳолининг асосий турмуш тарзи, тили, маданияти, урф-одатлари, давлат қурилиши ва шу каби кўплаб омилларга асосланиб айтамизки, Туркистон заминида 260 йил мавжуд бўлган бу хонлик, яъни номи тарихчилар томонидан «Мўғулистон» деб аталган бу мамлакат ҳам аслан туркий (ўзбек) давлатларидан бири эди.
