виждон билан диёнатни йўқотган бўладилар. Қолганлари кейин ўзи келаверади…”
Ўша “фильм” ижодкорлари кўп фазилатларни йўқотганларини наҳот фаҳмламаганлар?
Дунёдаги энг моҳир каззоб ҳам ёлғон тўрини булар каби усталик билан тўқий олмайди. Москванинг “Чапаев”, “Кочубей”, “Разведкачининг жасорати” деган фильмларида ҳам тўқима бўлган. Лекин унинг ижодкорлари ёлғонга халқни ишонтира олишган. Кейинчалик яратилган “Баҳорнинг ўн етти лаҳзаси”, “Қилич ва қалқон” каби фильмларга ҳам одамлар ишонишди. Лекин “Ҳамза”даги ҳам сценарий, ҳам режиссура, ҳам актёрларнинг ижрочилик маҳорати саёзлиги ва пастлиги учун “расвофильм” деган мартабадан ўзгага эришмади. Ўзингиз ўйлаб кўринг, Ҳамза буюк Рабиндранат Тҳакур билан учрашса, унга инқилобий ғоялардан ваъз ўқиса?! Тағин ҳам “Ёлғонфильмда” инсоф бор экан, биз Ҳамза Тҳакурга “комфирқа аъзоси” деган гувоҳнома ёзиб берармикин, деб кутувдик…
Шуларни ёзяпман-у, ўзимга ўзим танбеҳ беряпман: “Эй хотира! Дўстмисан, душманмисан менга – билмам. Яхшиликни унутма, дейман – унутасан. Ёмонликни унут, дейман – зарра-заррасигача эсдан чиқармайсан…”
Бу ёлғонларда Комил Яшиннинг иштироки қай даражада билмайман, лекин лоқайдлиги мавжуд. Шериклари унинг аввалги асарларидаги айрим воқеалардан фойдаланиб, қолганига ямаб-ясқаб эплаштиргандирлар, деб ўйлайман. Чунки, айтганимдай, романда бу ёлғонлар йўқ. Гарчи, адиб “Ҳамзани диндорлар ўлдиришган”, деган туҳматдан узоқлашган бўлсалар-да, барибир чин ҳақиқатга яқинлашмаганлар. Шоирнинг ўлимини энди босмачилар билан боғлаганлар. Бу даъвонинг ёлғонлиги шундаки, Ҳамза ўлдирилган йиллари Фарғона водийсида босмачилик ҳаракати сўнган, унинг таъсири ҳам сезилмас эди. Бу ўринда бир масала каминани ўйлантиради: Комил Яшин Ҳамзанинг ўлдирилиши НКВДнинг иши эканини билганмилар? Архив маълумотлари билан таниш бўлганмилар? Агар била туриб ёлғонга ўрин берган бўлсалар, бу ҳолат ёзувчи шаънига иснод бўлади. Мен бу ҳақиқатлардан огоҳ бўлмагандирлар, деган гумон тарафдориман.
Романнинг 1917 йил воқеалари баён қилинган саҳифаларни ўқий туриб ёлғонни учратдим. Муаллиф Ҳамзадан инқилобчи ясаш учун Туркистонда истиқомат қилаётган шоирни Тошкентдаги инқилобий ҳаракатлар оқимига қўшиб юборади. “Бу саҳифаларни Комил Яшин ёзмагандир, ёрдамчилари инқилоб тарихига доир китобдан кўчириб бергандир”, деб ўйладим. Чунки бу баёнлар соф илмий-тарихий услубда ёзилган, бадиийлик у ёқда турсин, публицистикага ҳам яқинлашмас эди. Ёлғондан қутилиш учун асарнинг қарийб 200 саҳифасини қисқартириб ташлаш керак эди. Қўлёзмани ўқиб чиққач, шу каби фикрларимни нашриёт раҳбариятига билдирдим. “Агар фикрингиз қатъий бўлса, қисқартиринг, фақат ёзувчи билан маслаҳатлашиб, розилигини олинг”, дейишди.
Бу пайтда Социалистик Меҳнат Қаҳрамони, СССР Олий советининг (7,8,9,10-чақириқ) депутати Комил Яшин Ўзбекистон Ёзувчилари союзи раислиги вазифасидан озод қилинган, 16 йил давом этган депутатлиги ҳам ниҳоясига етган эди. Агар амал тахтида ўтирган пайтларида ёш муҳаррир асардаги камчиликдан сўз очгудай бўлса, дарров оғзига урилармиди, “устознинг битта сўзига ҳам тегманг!” деб амр қилинармиди…
Тириксан,
