гана жарык көргөн.
1856-жылы ысык-көлдүк кыргыздардын арасында болуп, алардын ички турмушу, маданияты менен түздөн-түз таанышкан авторлордун бири белгилүү этнограф, тарыхчы Ч.Валиханов болуп саналат. Автордун калемине «Киргизское родословие», «Записки о Кокандском ханстве», «Записки о киргизах», «Очерки Джунгании»50 ж.б. эмгектер таандык. Аталган эмгектерде кыргыздардын уруулук түзүлүшү, чарбасы, саясий абалы, «кыргыз» этнониминин келип чыгышы ж.б. маселелер сүрөттөлгөн.
Белгилүү саякатчы П.П. Семенов тарабынан жазылган жол күндөлүгү, эскерүү эмгектеринен саясий абал туурасында көптөгөн маалыматты алууга болот. Алсак, автор саякаттоо мезгилинде бугу менен сарыбагыштардын айылында болуп, алардын ич ара кагылышууларына күбө болгондугун жазган. Эки уруунун бири-бирине кастык мамилесинен улам сарыбагыштын манабы Ормондун бугулардын колунан каза болгондугун белгилейт51. П.П. Семенов жетектеген орус саякатчыларынын өкүлдөрүн Үмөтаалынын кабыл алгандыгы белгилүү. П.П. Семеновдун макаласында сүрөттөлгөн окуяларга логикалык анализ жүргүзсөк, П.П. Семенов кыргыздар туурасында көп маалыматты топтоого аракет кылган. Эки уруунун ортосундагы мамиленин тарыхын, себептерин билүүгө кызыккан. Ошондуктан автор: «…сарыбагыш менен бугунун ортосундагы кандуу кагылышуу бир канча жылдан бери уланып келет....»52 – деп жазат. П.П. Семенов көчмөн кыргыздардын ортосундагы ич ара кагылышууларды жайыт, калыӊ төлөө, соода-сатык талашынан улам жаралган көрүнүш катары баалаган. Мындай көз карашты башка орус саякатчылардын эмгектеринен да кездештирүүгө болот.
Этнографиялык багыттагы изилдөөлөр
Кыргыз элинин салттуу билими, үрп-адаты, каада-салты, үй-бүлөлүк турмушу ж.б. көчмөн турмуштун ар кыл жагдайларын чагылдырган этнографиялык багыттагы изилдөөлөр Ч. Валиханов, В. Радлов, Н. Зеланд, Н.А. Аристов, Г. Загряжский, А. Диваев, Н. Ситняковский, Н.А. Северцов, А.Н. Краснов, М. Венюков, В.И. Кушелевский ж.б. авторлор тарабынан жасалган.
Кыргыз элинин материалдык, руханий маданияты, диний ишенимдери туурасында изилдеген окумуштуулардын бири Ч.Ч. Валиханов кыргыздардын уруулук курамы, «Манас» эпосунан үзүндү, элдин диний ишенимдери, тамак-ашы, турак-жайы, кол өнөрчүлүгү ж.б. маселелерди чагылдырган эмгектерди жараткан.53 Окумуштуу тарыхый-этнографиялык материалдарды XIX кылымдын экинчи жарымында кыргыз жергесине келген учурда ысык-көлдүк кыргыздардын арасынан чогултканы маалым.
Изилдөөчү Н.Л. Зеланддын54 эмгегинен кыргыздардын чарбасы, кол өнөрчүлүгү, үй-бүлөлүк турмушу ж.б. этнографиялык кызыктуу материалдарды алууга болот. Бул эмгек Жети-Суу областында жашаган кыргыздар жана казактар жөнүндөгү изилдөөлөрдүн бири болуп саналат. Анда кыргыздар менен казактардын жашоо-турмушу, алардагы окшоштуктар, салты, музыкасы сүрөттөлүп, тил жагынан айырмачылыктар бар экендиги белгиленген.
Колониялык
Ч.Ч. Валиханов, Записки о Кокандском ханстве //
П.П. Семенов, Поездка из укрепления Верного через горный перевал у Суок-Тюбе и ущелье Буам к западной оконечности озера Иссык-куль в 1856 г. (Отрывок из путевых записок П.Семенова) //
П.П. Семенов, Поездка из управления Верного через горнай перевал ......, С. 204.
Ч.Ч. Валиханов, Очерки Джунгарии //
Н.Л. Зеланд, Кыргызы. Этнологическй очерк //
