Наманганского уезда // Туркестанские ведемости. 1881. № 20-21.
Наливкин В.П., Краткая история Кокандского ханства. Казань, 1886.
Пуговкина, История Туркестана в наследии Российской историографии середины XIX-начала XX века (политические и экономические аспекты). Дис. канд. ист. наук. Ташкент, 2006.
Рычков П.И., Топография Оренбургская, то есть описание Оренбургской губернии, сочиненное коллежским советником и императорской Академии наук корреспондентом Петром Рычковым. Ч. I – II. СПб., 1762.
Сапаралиев Д., Взаимоотношения кыргызского народа с русскими и соседними народами в XYIII в. Бишкек, 1995.
Сыздыкова Е.С., Российские военные и Казахстан: Вопросы социально-политической и экономической истории Казахстана XYIII-XIX вв. в трудах офицеров генерального штаба России. Москва, 2005.
Татищев В.Н., История Российская с самых древнейших времен. Кн.1, Ч.1− 2. Москва, 1768.
Тимковский Е., Путешествие в Китай через Монголию в 1820 и 1821 годах. Ч.1. СП6., 1824.
Туркестанские ведомости. 1871, 1873, 1874, 1894. №60, 61; 1903. № 12, 39, 51, 58, 72, 73, 98, 99, 101, 102; 1904. №6, 22, 35, 38, 84, 186; 1905. №13.
ЦГА.РУ.Ф.И-1. ОП.8.Д.385.
Изниктеги Кыргыздар күмбөзү61
Селда Калфазаде62
Которгон: Абдрасул Исаков
Кыргыздар күмбөзү Изниктеги Жаңы Шаар капкасынын (Yenişehir Kapısı) жанында, шаар сепилинин сыртында жайгашкан. Күмбөздүн жанында 1963-жылы жүргүзүлгөн казуу иштеринде63 Орхон Султан мечитинин курулуш жазуусу жана кээ бир калдыктары табылган. Кыргыздар күмбөзү боюнча жазылган эмгектерде күмбөз «Ажы Жамаса күмбөзү», «Рейхан күмбөзү» жана «Кырк кыздар күмбөзү» деген аттар менен белгилүү болсо да, эң көп «Кыргыздар күмбөзү» деген аты менен таанылган. Жазууда курулуш тарыхы көрсөтүлбөгөндүктөн качан жана ким тарабынан курдурулганы белгисиз. Ичиндеги мүрзөлөрдө да дата берилбегендиктен кимдер үчүн курулганы да белгисиз болгон бул күмбөздөр боюнча негизинен эки гипотеза айтылып келет. Биринчи гипотеза боюнча күмбөз Изниктин алынышында шейит болгондорго арналып салынган. «Кыргыздар» аты 1325-жылы курулган Изник алынганга чейин ордо аты катары колдонулуп келген Орхон Казы мечити менен байланышы бардай.64 Экинчи гипотеза боюнча Кыргыздар күмбөзү Орхон Казы мечитинде кызмат өтөгөн орто азиялык олуялардын күмбөзү болуп эсептелет.65
Эки гипотезанын бириккен жери, Баязыт Хан уулдары арасында такты талашы жүрүп, баш-аламандык өкүм сүрүп турган кезде жана Анадолунун алынышында Орто Азия калктарынын кошкон салымынын эске алыныш фактысы десек болот. Ушул пикир бизди туура жыйынтыкка алып барчудай. Анткени Осмон Дөөлөтүнүн курулушунда Орто Азиядан келген кыргыз, өзбек жана түркмөндөрдүн аябай чоң жардамы болгону белгилүү. Ал гана эмес XIV кылымдын биринчи чейрегине чейин Осмон Дөөлөтүндө алар өздөрүнүн уруу аттарын колдонушкан.66 Күмбөзгө «кыргыздар» атынын берилиши жогорудагы тарыхый маалыматтарга таянып түшүндүрүлөт. Күмбөздүн
Бул макала алгачкы жолу 2017-жылы Бурса шаарында басылган: Селда Калфазаде. Изниктеги «Кыргыздар» күмбѳзү //
Д-р. Искуство тарыхы боюнча адис. Элкат дареги: [email protected].
O. Aslanapa, “İznik’te Sultan Orhan İmâret Camii Kazısı”,
E. Hakkı Ayverdi, “Orhan Gazi Devrinde Mi’mâri”,
S. Eyice, “İznik”,
Ayverdi, a.g.e., s. 122.
