M.Şkondin, A.Tertiçni, V.Voroşilov ve sosyologlar, psikologlar ve filozoflardan S.Kara-Murza, D.İvanov, M.Verşin, A.Yuryev ve diğerlerinin çalışmaları enformasyon toplumu ve onun farklı sorunlarının incelenmesi üzerine adanır.
Bu çalışmalar, enformasyonun çağdaş toplum üzerindeki etkisini, insanların kültürel ve entelektüel düzeylerinin gelişimine sağladığı yararları, modern çağdaki, yeni fikirleri ve bilimsel ilerlemede rolünü, ayrıca siyasi düzenlerde mevcut çelişkileri ve sorunları incelemeye yardımcı olur.
Enformasyonun toplumlar üzerindeki etkisinin araştırılması doğrudan medyaya bağlı olduğundan, birçok çalışmanın kapsamı haber ajanslarının tarihinin incelenmesinde de yansımaktadır. Haber ajanslarının tarihini incelemek, daha fazla medyanın kamusal hayata, politik, ekonomik ve kültürel süreçlere aktif katılımı ve etkisi ile ilgilidir. Haber ajanslarının tarihi ayrıca toplumun birçok alanının gelişimi, modern insanın düşüncesi ve yaşam standardı ile ilgili olduğundan, onun incelenmesi toplumdaki evrim sürecinin derinleştirilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Bu olgular göz önünde bulundurularak, ders kitabı aşağıdaki sınıflandırmaya göre hazırlanmıştır:
• Azerbaycan’ın haber ajansları;
• Küreselleşmiş bir dünyada enformasyon akışı, haberi hazırlama ve yayma sorunları;
• Bilgi kaynakları, haber alma yolları;
• Geleneksel medyadan sosyal medyaya dönüşümün gerekliliği;
• Uluslararası haber ajansları örgütleri.
Resmi kaynakları, arşiv bilgilerini, Azerbaycan’da ve yurtdışında yayınlanan bilimsel ve teorik çalışmaları, monografları, süreli yayınları, internet kaynaklarına dayanarak hazırlanmıştır. Üniversitelerin gazetecilik bölümlerinin öğrencileri, doktora öğrencileri için tasarlanmış ders kitabını gazeteciler ve siyaset bilimcileri de kullanabilirler.
BİRİNCİ BÖLÜM
AZERBAYCAN’IN HABER AJANSLARI
Haber ajansları şu anda Azerbaycan’ın önde gelen bilgi kaynaklarıdır. Her gün gazetelerde, televizyonda, resmi web sitelerinde, internet partallarında onların isimleri yer alır, çok çeşitli konularda haberlerini okur ve dinleriz.
AZERTAC, Azerbaycan’ın ilk haber ajansıdır. Yüzyıl önce kurulan bu ajansın, geçen gelişme yolu Mart 1920’den bu yana Azerbaycan’ın bir kronolojik yazılmış tarihi olarak kabul edilebilir. Bu nedenle, ders kitabı ulusal ajansın tarihine, gelişim yoluna ve uluslararası ilişkilerine daha geniş bir anlam vermektedir.
1.1. Azerbaycan Devlet Haber Ajansı – AZERTAC
Haberlerini ilk kez 2 Mart 1920’de yayınlayan AZERTAC’in oluşumu, tarihsel koşullar, siyasi ve sosyal taleplere dayanan gelişme süreçleriyle bağlantılıdır.
Yirminci yüzyılın başlarında, Rusya olmak üzere dünyadaki devrimci süreçler ve ulusal bağımsızlık mücadelesi, fikir, ifade ve basın özgürlüğü konusunu gündeme getirmiş ve halkın en önemli taleplerinden biri haline getirmiştir. Bu nedenle, özgürlük ve bağımsızlık mücadelesi zamanlarında enformasyon çalışması çok önemli bir olgu haline dönüşmüştür.
Geçmişte, telsiz telgraflarının teknik özellikleri, dünyanın ekonomik, politik ve kültürel merkezlerden ve uzak noktalardan güncel haberler almamıza olanak sağladı. Ayrıca, bu şekilde elde edilen haberler telgraf tarafından iletilen bilgiden çok daha ucuz oldu. Amerika Birleşik Devletleri de olmak üzere batı ülkelerinde, telsiz telgraflarının kullanımına geçen yüzyılın başlarında başlandı. Wolf ve Reuters ajanslarına, haberleri yaymaları için özel radyo istasyonları tüm ağlarla sağlandı. Hükümetler bu radyo istasyonlarını resmi haberleri yaymak için geniş çapta kullandılar.
Çarlık Rusya’da, Kiev, Kharkov ve Odessa’daki büyük yayınevlerinde bu tür radyo istasyonları oluşturma girişimi önerildi. Ancak devrimcilerin bu radyo istasyonlarını kullanmasından endişe duyan Rusya’nın Çarlık hükümeti bunu kabul etmedi. Ancak Çarlık hükümetinin devrilmesinden sonra 1918’de radyo istasyonlarının oluşturulması için bir plan geliştirildi ve zamanla uygulanmaya başlandı.
Azerbaycan’a gelince, bu bölgedeki durum pek iç açıcı değildi. Bir tek Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonra, radyo istasyonlarının çalışmalarını gerekli düzeye çıkarmak için yeni önlemler alındı. Bakü Kıyı Radyo İstasyonunun, Posta ve Telgraf Bakanlığına devredilmesi bu konuda en önemli önlemlerden biriydi. Ancak enformasyon alınması ve iletilmesi, haber bülteni hazırlamak ve yayınlamak için özel ekipman ve ek personel gerekliydi. Küçük radyo istasyonlarının özellikleri tüm bunları yapmak için yeterli değildi. Bu nedenle, en son ekipmanlarla donatılmış ayrı bir haber ajansına ihtiyaç vardı.
Bu amaçla, 3 Mart 1919’da hükümetin Bakanlar Konseyi toplantısında, Azerbaycan Telgraf Ajansı’nın kurulması konusu tartışıldı. Toplantıda Bakanlar Kurulu Başkanı Fatali han Hoyskinin bu konuda bir konuşması dinlenildi. Azerbaycan Telgraf Ajansı’nın kurulması işine Halk Milli Eğitim Bakanı Nasib Bey Usubbeyov görevlendirildi.3
O zaman ajansın çalışmalarını, haberlerin alınmasını ve iletilmesini radyo araçlarının ötesinde hayal etmek mümkün değildi. Bu araçların Posta ve Telgraf Bakanlığı’na tabi kılınması ve onu doğrudan atamaya uygunluğu dikkate alınarak, ajansın kuruluşu sonraları Eğitim Bakanlığından alınarak Posta ve Telgraf Bakanlığı’na devredildi.
1919’un ikinci yarısında, Eğitim Bakanlığına tabi kılınarak Azerbaycan Telgraf Ajansı’nın kurulması hakkında bir kanun tasarısı ve Kurumun Tüzüğü hazırlanmıştır. Proje, AZERTAC’ın amaç ve hedeflerini, gelirlerini ve harcamalarını belirlemiş ve bu bütçeye göre, Devlet Hazinesinden ajansın çalışması için 1.843.400 ruble tahsis edilmesine karar verilmiştir.4
AZERTAC’ın kuruluş amacı, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin devlet kurumlarına, basın kuruluşlarına, sanayi kuruluşlarına dünyadaki siyasi merkezlerden alınan haberleri sağlamak, aynı zamanda, Azerbaycan’ın sosyal, askeri, ekonomik hayatı, hükümetin faaliyetleri ve parlamento çalışmalarıyla ilgili haberleri cumhuriyet bölgelerine, Kafkaslar ve Avrupa ülkelerine ulaştırmaktı.
Projeye göre ajans, görevini yerine getirmek için aldığı haberlere dayanarak günlük bültenler, en önemli bilgilere dayanarak “Haberler” hazırlamalı ve elinde bulanan araçları kullanarak yaymalıydı.
Tüzük, 1 Ocak 1920’de Posta ve Telgraf Bakanlığı’na bağlı özel bir birim olarak Azerbaycan Telgraf Ajansı’nın kurulması, baş editör olarak görev yapacak kişinin ayna zamanda ajansı yöneteceğini belirtiyordu.
Ajansın gelirleri, yayımladığı bültenlere abonelikten oluşturulacaktı. Abonelik ücreti yayınevi için ayda 9.000 ruble, özel aboneler için 6.000 ruble ve devlet aboneleri için 4.000 ruble miktarında amaçlanmıştı ve ajansın 13 kişilik bir personel kadrosu belirlendi: genel yayın yönetmeni, editör ve beş daktilo (dördü abonelere gönderilen haber bültenlerinin kopyası, biri ajansın
ARDA: f.51, liste. 1, dep. uni. 33, yap. 104
ARDA: f.895, liste.1, dep. uni. 292, yap. 9-10
