alohidalangan yurakka past konsentratsiya (10-8-10-7 g/ml) da sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Filant yoki asalari bo‘risi (Philantus triangulum). O‘rtacha kattalikdagi ari, bo‘yi 17 sm gacha. Yerda bir metrcha chuqurlikda in quradi, urg‘ochisi kattaroq, tanasi tuklar bilan qoplangan, qorin tomoni sariq rangda. Asalarilarni ovlaydi, ba’zan xo‘jalikka katta ziyon yetkazadi. Filant asalariga aniq nashtar uradi va uni shol qilib qo‘yadi. So‘ngra o‘lja tanidagi asalni siqib chiqaradi va mayda-mayda asal tomchilarini yalab chiqadi. Bolalarining ozuqasi asosan oqsildan iborat, ularga asal bermaydi, chunki asal zaharli ta’sir etib halok qilib qo‘yadi. Gap shundaki, filant bolalarida asal tarkibidagi karbon suvlarini parchalaydigan fermentlar shakillanib bo‘lmagan, shuning uchun ham filant g‘umbaklari asalni hazm qila olmasdan halok bo‘ladi.
Filantni chaqishi tasodifan ro‘y beradi, masalan, asalari boquvchilarni ko‘pincha qo‘lini chaqadi. Arining nishi botgan joyda ozgina og‘riq paydo bo‘ladi. Asalari chaqishiga qaraganda anchagina yengil o‘tadi. Asalarichilar qo‘rqmasdan filantni qo‘li bilan ushlaydi, chunki arining nozik nishi odam qo‘li kafti terisini tesha olmaydi.
Filant zahari tarkibida asetilxolin, glutomat va uchta toksin – filantotoksinlar A, Б, В mavjud. A va Б filontotoksinlarning molekula og‘irligi 243 va 435. Filantning toza zahri presinaptik hamda postsinaptik darajada bo‘g‘ib qo‘yish xususiyatiga ega. Zaharning postsenaptik ta’siri Б-felantoksin bilan bog‘liq. A-filantoksin ishchi asalarini shol etmaydi, lekin Б va В toksinlarning faoliyatini kuchaytiradi. В-filantoksin umurtqali va umurtqasizlar ion kanallarining xolinergik sinapslariga ham blok ta’sir ko‘rsatadi.
Qovoqari (Vespa o‘rientalis). Arilar orasida eng yirigi qovoqari – shershen, urg‘ochisining bo‘yi 3,5 sm. Shershen asosan hasharotlar bilan shuningdek, daraxtlar yaralangan joyidan oqadigan shira bilan oziqlanadi. Shershen nashtar urganda yaxshigina og‘riq beradi, nafas qisadi. Turkmanistonda tarvuz yeb turgan bolani tilidan ari chaqqan, tili shu qadar shishib ketadiki u og‘iz bo‘shlig‘iga sig‘may qoldi. Qattiq og‘riq, bosh aylanish, nafas qisish, xushidan ketish kabilar yuz berdi, bolaning baxti bor ekan, tuzalib ketdi. Amerikaning Raybich degan kurort zonasida shershen 50 yoshlar chamasidagi ayolni bo‘ynidan chaqib oladi. Qattiq og‘riq, bosh aylanish alomatlari paydo bo‘ladi, bo‘yni tez shishib ketadi. Tez yordam mashinasi kelib ulgurmasdan 30 daqiqadan so‘ng ayol hayotdan ko‘z yumadi. Arining bunday zahar solishidan halok bo‘lganlar tez-tez uchrab turadi.
Arilarning zaharli apparatining tuzilishi umuman olganda asalarilarnikiga o‘xshash bo‘lsa-da, lekin nishining va zaharli bezining tuzilishiga ko‘ra anchagina farq qiladi. Nishi asalarinikiga qaraganda uzunroq, yirikroq, qilichsimon shaklda va ikki yonboshida arra tishlari bo‘lmaydi. Demak, ari odamni chaqqanda ham halok bo‘lmaydi. Zaharli apparati kislotali va ishqorli bezlardan iborat. Zaharli bezlar barcha ari turlarida deyarli o‘xshash, faqatgina uzunligi va rivojlanish darajasi bilan farq qiladi.
Qovoqari zahari tashqi ko‘rinishidan asalari zahariga o‘xshasa-da, kimyoviy jixatdan farq qiladi. Qovoqari zahari tiniq och sarg‘ish rangli suyuqlik, uncha yopishqoq emas, ta’mi achchiq. Zahari kislotali reaksiyaga ega, tarkibida 80 foizgacha suv bo‘ladi. Zahar tarkibiga gistamin 5 gidrooksitriptamin, erkin aminokislotalar va turli oqsillar kiradi. Qovoqari zahrida xususan asetilxolin fermentlaridan gialuronidaza, xolinesteraza va fosfolipaza uchraydi. Barcha ari turlari zaharini 100 darajada qizdirilganda aktivligini to‘la-to‘kis yo‘qotadi. Quritilgan zahar uzoq vaqtgacha o‘z aktivligini saqlab qoladi.
Xususan ari yurakka yaqin joydan chaqsa u juda xavfli va ko‘pincha ko‘ngilsiz natijaga olib keladi. Shunga o‘xshash ma’lumotlar tez-tez uchrab turadi. Zaharga qarshi ishlatiladigan barcha dori-darmonlar orasida ari chaqqan joyga muz qo‘yish eng yaxshi natija beradi. Muz shishni qaytaradi zaharlanish jarayonini birmuncha barqarorlashtiradi, ya’ni zaharning organizmga tarqalishini juda ham sekinlashtiradi yoki to‘xtatib qo‘yadi.
Qovoqari zaharining tarkibiga fosfolipaza A-2, lizofosfolipaza gialuronidaza DNK-aza, proteaza zaharli polipeptidlar asetilxolin, gistamin va katexolaminlar kiradi. Fosfolipaza M-16000 teng.
Zaharda presinaptik neyrotoksin – orientotoksin mavjud bo‘lib (M-18 000), lizofosfolipaza aktivligiga ega. Ari zaharida gistamin va asetilxolinni bo‘lishi chaqqan joyida qattiq og‘riq paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Qon tomiriga yuborilganda zahar gipotenziv ta’sir ko‘rsatadi, yurak urishi va nafas olish kuchayadi. Bunday holatni qisman zahardagi biogen aminlar va asetilxolin ta’siri bilan izohlash mumkin.
Qovoqari (V.arientalis) zaharidan ajratib olingan fosfolipaza (A2 M-16000), o‘zining N uchini ketma-ket kelishi bo‘yicha asalari zaharidagi fosfolipazadan ancha farq qiladi. Zahardagi keng spektrli gidrolitik fermentlar uning sitotoksik xossasini belgilaydi. Bunday holat sklet muskullarida, buyrak hamda gipotositlarda, eritrotsitlarda va mitaxondriyada kuzatiladi. Qovoqari zaharida gistamin bilan asetilxolinni birga bo‘lishi zahar kirgan joyda qattiq og‘riq paydo bo‘lishiga olib keladi.
Qovoqari zaharida, shuningdek, giperglikemiya omili mavjud bo‘lib, qizdirilganda inaktivatsiyaga uchraydi va qonda qandni ko‘payishiga olib keladi. Qon tomiriga yuborilgan zahar gipotenziv ta’sir ko‘rsatadi, periferik qarshilikni pasaytiradi, yurak tepishi va nafas olishni kuchaytiradi. Bunday holatni qisman zahar tarkibidagi biogen aminlar va asetilxolinnig mavjudligi bilan izohlash mumkin.
Qovoqari zaharidagi peptidlar bulutsimon hujayralarga ta’sir etib, u yerdan gistaminni bo‘shatadi. Ana shu peptidlar mastoparanlar deb nomlanib, ta’siriga ko‘ra asalari zaharidagi MCD-peptidiga o‘xshaydi. Mastoparanlarning V.orientalis va V.crabro zaharida mavjudligi aniqlangan, oxirgisida esa boshqa bir peptid – krabralin topilgan: I-N-LK-A-I-A-A-L-V-K-K-V-L-NH2 qovoqari (Vespa orientalis) zaharidagi mastaparan; L-N-L-K-A-L-L-A-V-A-K-K-I-L-NH2 qovoqari (V. crabro) zaharidagi C mastaparan; F-L-P-L-I-L-R-K-I-V-T-A-LNH2 qovoqari (V. crabro) zaharidagi krabrolin.
Mastoparinlar gemolitik xossaga ega va mitaxondriyada oksidlovchi fosforlanish jarayonini uzib qo‘yadi.
Yaydoqchi gabrobrakon (Habrobracon hebetor). Brakonidalar oilasi vakili hasharotlar lichinkalarida parazit hayot kechiradi, ko‘pincha tangachaqanotlilar qurtida ana shunday parazitlik qiladi. Endofag brokonidlar erkin harakat qiladigan yoki vaqtinchalik falaj bo‘lgan xo‘jayinlarda yashaydi, egzofaglar esa aksincha o‘ljasini to‘laligicha yoki uzoq muddatga shol qilib qo‘yadi. Gabrobrakon urug‘i esa ikkinchi guruhga taalluqli bo‘lib, qishloq xo‘jaligi bosh zararkunandasi hisoblangan paxta qurti lichinkasiga qiron keltiradi. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda u o‘simliklarni himoya qilish bobida biologik qarshi kurash metodi hisoblanadi. Gabrobrakon, shuningdek, tangachaqanotlilarning boshqa turlarida, jumladan, zararkunanda parvona kapalagida ham parazitlik qiladi, gabrobrakonni ko‘p miqdorda ko‘paytirganda ana shundan foydalanadilar. Yaydoqchi odatda tirik qurtlarga hamla qiladi, laboratoriya sharoitida aniqlanishicha, gabrobrakon boshqa yaydoqchilar tuxum qo‘ygan qurtlarga ham o‘zi tuxum qo‘yadi.
Zaharning aktiv komponenti oqsil M-41 000 (komponent A) va 87 000 (komponent V), bular o‘ljani shol qilish aktivligini 85 foiz ta’minlaydi. Zahar oqsillari o‘ta beqaror va tez denaturatsiyaga uchrashi mumkin. Zahar va uning komponentlari presinaptik ta’sir ko‘rsatadi. Zahar, shuningdek umurtqalilarning xolinergik sinapslariga o‘rgimchak va qisqichbaqasimonlarning glutamatergik sinapslariga ta’sir etmaydi.
Zaharning ta’sir etishida biologik turlar aro o‘ziga xoslik mavjud, masalan, parvona kapalagining lichinkasi E.kuchniella zaharlangandan so‘ng bir necha xafta davomida shol bo‘lib yotadi, E.figulilella zahar ta’siridan tez oyoqqa turib ketadi. Ostrnia nubalis esa zahardan mutloqo ta’sirlanmaydi.
Zaharli chumolilar. Chumolilar jamoa bo‘lib yashaydigan pardaqanotlilar oilasiga kiradi, 10 000 ga yaqin turni o‘z ichiga oladi. Chumolilarda ham xuddi asalarilar oilasidagi kabi
