har qadamda odamlarning xayrixohligini, bobomizga nisbatan bardam kayfiyatini his etib turdik. Odatda, badanning biror joyiga zarba tushaversa, qotib, pishib boraveradi. Xalq ruhiga yaqin, uning qiyofasini aks ettiruvchi qadriyatlar temir panjaralar bilan qanchalar to‘silmasin, taqiq nechog‘liq kuchli bo‘lmasin, damba qilingan suv tirqish izlaganidek, o‘sha tomonga qiziqish (bosim) oshaverar ekan. Garchi hadiklar ko‘tarilmagan, jahongirning nomi ko‘plarning rangini o‘chirib turgan bo‘lsa-da, paydo bo‘lgan tirnoqcha ro‘shnolik – bizning bobomiz nomini yo‘qlab, shu tuproqqa qadam qo‘yganimiz katta g‘alaba sifatida kutib olindi.
Odamlar o‘z istaklariga talpinar edilar: bu shunday yengilmas kuch va mayl ediki, otasini sog‘ingan farzand uning bag‘riga ana shunday ishtiyoq bilan intilishi mumkin. Yakkabog‘ shahrida, Xo‘jailg‘orda bu his yana bir necha chandon ortiqroq namoyon bo‘ldi.
YAKKABOG‘ – QADIM BOG‘
Shahar oromgohida bir mahalla bayrami o‘tkazildi. Rang-barang tomoshalar hammasi milliy turmush tarzimizdan olingan, go‘yo ha yot sahnaga ko‘chgan. Uning ijrochilari chollar, kampirlar, uy bekalari –noprofessional kishilar. Qolip (syujet)ga solingan hayot lahzasini to‘liq ifodalash oson emas, biroq tomosha gashtli bo‘layapti.
Charx yigirayotgan kampir xilvatda tanob tortganda, balki murgilab o‘tirarmidi? Ko‘pchilikning nazari unga g‘ayrat bag‘ishlagan, qoqsuyak qo‘llarida urchuq jadal aylanadi, berilib kuylayotgan qo‘shig‘i tobora baland o‘rlaydi. Uning holati yonidagi tengdoshida ham zavq uyg‘otdi shekilli, panog‘ini qo‘liga oldi. Qo‘shiq ham boshqacharoq jaranglay boshladi: «Eshon buvam kelsalar, o‘ynamoqqa zavqim bor».
Kelin mingan ot oldida qulochini keng yozib o‘ynab kelayotgan cholda 20 yoshli yigitning vajohati bor. Qizil durrani qiya o‘ragan boboning yoshi 80 dan oshgan, u chapak chalib, laparga jo‘r bo‘lmoqda, dikonglab chunon raqs etmoqdaki, hali zamon yiqilib tushadi, deysiz – qayerda, yarim soatdan buyon shu hangoma.
Maydon shodon qiyqiriqqa to‘lgan, xalq yoyilib bayram qilmoqda. Ko‘pincha katta-kichik sinovlar haqida gap ketganda, natija tilga olinadi-yu, ruhiy ustunlik qaysi tomonda bo‘lganligiga e’tibor berilmaydi. Holbuki, jamoaning yalpi kayfiyati (jangovarlik yoki tushkunlik) ko‘p narsani hal qiladi. Buyuk Temur qo‘shinini doim yuqori kayfiyatda ushlab turgan bo‘lsa ajab emas. Munkillab qolgan chol-kampirni irg‘ishlatgan kuchning sehri bobomizga ma’lum bo‘lgandir.
To‘y qilayotgan maydonda ulug‘ janglardagi «urho-ur»ning bir epkini kezib yurgandek bo‘ldi. Mezbonlar bugun huzurlariga «Temur ekspeditsiyasi» tashrif buyurganini bilishardi. Tomosha boshlanmasdan oldin o‘zaro muloqot bo‘lib o‘tdi. Har holda biz bu uchrashuvning samimiyligiga ishondik.
Muddaomiz – tarix kitoblarida qayd etilgan mashhur Xo‘jailg‘or qishlog‘ida tunash, uning yulduzlariga termilish edi. Bizga rahnamolik qilgan («o‘rab olgan» desam shakkoklik bo‘lar) mutasaddilar «Mana shu yer – Xo‘jailg‘or» deb «Leninizm» kolxozi idorasi atrofini ko‘rsatishdi. Ishonqiramadik. «Odamlar yashaydigan uylar ko‘rinmaydi. Hamma joyga Xo‘jailg‘orni ko‘chirib kelaversa bo‘ladimi?» «Bizda daraxtlar juda qalin, shu tufayli uylar ko‘rinmaydi. Ishonaveringlar. Yaqinda mana shu ko‘chani Amir Temur nomiga qo‘ydik». Ko‘ndik. Ko‘chlarni tashladik.
Mo‘ljallagan eng katta tadbirimiz – milliy odatlarimizdan kelib chiqib is chiqarmoqchi, bobomiz ruhlariga xudoyi o‘tkazmoqchi edik. Tadorikni boshlab yubordik. Mezbonlar bilan bir oz tortishib oldik – xarajat masalasida. Ular «tashvishlanmanglar» deyishdi, biz esa «xazinamiz bor, pul yiqqanmiz» deb turib oldik va, nihoyat, qo‘y olishga 150 so‘m (arzimagan) ulush qo‘shadigan bo‘ldik.
An’anaviy irim-rasmlarga amal qilib, qon chiqardik – qo‘y so‘ydik. Ma’rakaga odam ko‘p keldi, ularni qo‘lini chaydirib (suv quyib), sochiq tutib kutib oldik. Asfalt yo‘lga chodir-u ko‘rpalarimizni yoyib tashladik. Xo‘jalik, tuman rahbarlari biz bilan birga oyoqqa turib xizmat qilishdi.
Oxirida olti bora duoga qo‘l ochildi: Sohibqiron ruhi, jami o‘tganlar arvohi, zamonning tinchligi, O‘zbekiston kamoli, ekspeditsiya muvaffaqiyati, yoshlar baxti uchun domla Malik Murodov ijobat so‘rayverdilar, uch imom-xatib bosib duo beraverdilar. Ruhimiz ancha yengil tortdi, kayfiyatimiz ko‘tarildi, xuddi yangi kiyim kiygandek dimog‘imiz chog‘ bo‘lib qoldi.
Asta-sekin o‘zgacha qiyofaga kira boshladik, hamma jiddiy tortib qoldi.
Bizni maqsadimiz, asosan, machitlarga, qabristonlarga boshlardi. Ma’lumki, bu ikki go‘sha xalqimizda muqaddas hisoblanadi. Aytish mumkin, jahongir Amir Temur haqidagi xotiralar ana shu muqaddas joylarda yashiringan. Machitlarda ahli mo‘minning suhbati dini islom ravnaq topgan farahli kunlarga taqaladi. Qabristonlarda esa ma’lum yoki noma’lum avliyo dafn etilgan, ul zotning shajarasi ham Temur va Temuriylar davriga borib taqaladi – tirikligimiz o‘sha munavvar ayyomlardan shunchalik quvvat olgan ekan.
Xo‘jailg‘or qabristoni tashqi tomondan juda ko‘rimsiz, ya’ni diqqatni tortmaydi. Ichkarida esa minglab qabrlar (ularning egalarini xudo rahmat qilsin) qurshovida olis tarixga daxldor marmar qabrtoshlar, yozuvlar, sopol parchalari sochilib yotibdi.
Bu yerda katta daxma bor, u xo‘ja Abdurahmon sahoba (xo‘ja Abdurahmon Avf, xo‘ja Ilg‘or)ga taalluqli. Bu zotni islom dinini targ‘ib qilib kelgan arab qo‘shinlari ilg‘or (avangard) qismi lashkarboshilaridan, deyishdi. (Ekspeditsiya davomida Xo‘jaisporos, Xo‘jailmkoni qishloqlarida ham xuddi shunday o‘lchamli, qurilishi o‘xshash daxmalar borligini ko‘rdik).
Yaqin atrofda 4 qishloq, 5 tepalik, 7 chashma bor ekan. Chashmalarning biri (Chillabuloq) bo‘yida haykalga joy belgilanibdi. Tepaliklar esa ko‘zga tashlanmaydi – ular tekislab yuborilgan. Shunda qurol-aslahali odamlarning jasadlari chiqqan ekan. Katta jome masjidi ham buzib tashlangan, uning o‘rni tep-tekis bo‘lib turibdi. Shu yerda hamon juma namozi o‘qilar ekan. Qabriston chetidagi ariqda esa… temir tobutlar qalashib yotibdi. Afg‘onistondan askar yigitlar jasadi kelgan bu sovuq qutilarni ko‘rganda, beixtiyor yurak uvishadi.
Darxon qishlog‘iga yo‘l oldik. U yerda mahalliy o‘qituvchi Juman To‘xliyev uchta rivoyat aytib berdi.
1. Temur Shahrisabz taxtini egallay olmay sarson bo‘lib yurgan paytlarda bir kun shu qishloqlik keksa kampirnikiga tushadi. Kampir – Darxon momo mehmondorchilikka shavla pishiradi. Ochiqib o‘tirgan Temur ovqatning o‘rtasidan olib yeydi va og‘zi kuyadi. Kuzatib turgan momo: «Temurga o‘xshama-da!» deydi. Hayron bo‘lib, gapning ma’nosini so‘raganda «Temur ham sen kabi shoshib, Shahrisabzga hujum qilgandi, yengilib og‘zi kuydi. U oldin atrofdagi qishloqlarni egallashi kerak edi», deydi. Gap nimadaligini tushungan Temur shunday yo‘l tutadi va zafar qozonadi. Darxon momoga shu katta ariqdan pastki ulusning boj-xirojini bag‘ishlaydi.
2. Ishlari yurishmay turgan paytda Temurning esiga Darxon momo tushadi va navkarlarini maslahatga yuboradi. Momo hech narsa demay, bog‘idagi keksa daraxtlarni kesa boshlaydi. Temur ham qari lashkarboshilari o‘rniga yoshlarni tayinlab, maqsadga erishadi.
3. Hindistonni zabt etib qaytayotgan Temur shu yerga yetganda Darxon momoni eslaydi. Uni toptirib kelib, yana bir marta shavla pishirib berishini so‘raydi. «Shavlangiz shirin bo‘lmabdi», deydi bu safar jahongir tatib ko‘rib. «O‘shanda sen och eding, och qolib yeyilgan har qanday ovqat shirin tuyuladi», deb javob beradi momo.
Bu dalil – buyuk shaxsning ustozlaridan biri ayol kishi ekani – noyob hodisa, azaldan ham yurtimiz oqila ayollar vatani bo‘lganining isboti. Darxon qishlog‘i «Sharq yulduzi» kolxozi hududida, shu nomli ariq ham bor.
MULOHAZA
Cafarimiz kutilgandek o‘tmoqda. Firqa xodimi Yusupov boshliq homiylarimiz tashvishlarimizni baham
