hayot oqimini shunchalik tezlashtirib yubordiki, yetmish yildan buyon iskanjaga olib kelgan ba’zi qoliplardan birdaniga voz kechish mumkin bo‘ldi. Jumladan, 31 avgustda O‘zbekiston Respublikasi mustaqil, deb e’lon qilindi.
ZANGIOTADA
Ekspeditsiyani tayyorlash jarayonidagi hur orzularimizdan biri – dastlabki oq fotihani Toshkentning eng yirik masjidi jomesida mintaqaning eng yirik din peshvosidan olish edi – ruxsat berishmadi. Tortishib o‘tirish o‘rinsiz, maqsad xavf ostida qolishi mumkin. Birinchi ziyoratgoh sifatida esa Zangiota yodgorligi tanlandi. Zangiota – Oyxo‘ja Toshxo‘ja o‘g‘li mashhur Xo‘ja Ahmad Yassaviy hazratlarining jiyani – qadimda shu atrof-tevarakni so‘rab turgan, butun turkiy-islom dunyosida dong‘i ketgan yirik diniy-mazhabiy shaxs hisoblangan. Yodgorlikning tiklanishi bilan bog‘liq shunday rivoyat bor.
Ma’lumki, Xo‘ja Ahmad Yassaviyning mavqeyi Turonzaminda beqiyos bo‘lgan. «Madinada – Muhammad, Turkistonda – Xo‘ja Ahmad» degan muqoyasaning o‘ziyoq buni ko‘rsatib turibdi. Sohibqiron Amir Temur Yassaviy ta’limotini chuqur hurmat qiladi va hazratni o‘zining ma’naviy pirlaridan biri hisoblaydi. Ixlos bilan Yassaviy maqbarasini qurishga kirishadi. Lekin harakatlar zoye ketaveradi – poydevor qulab tushaveradi (cho‘kaveradi). Bu sinoatga mashoyixlar ta’bir qiladilarki, Toshkent va Qovunchi orasida dafn etilgan ulug‘ zot – Zangiota Xo‘ja Ahmad avlodlaridan, uning qabri qarovsiz yotibdi, shu sabab ruhi bezovtadir. Magarki, ishni u yoqdan boshlamoq joizdir. Shunday qilib, Zangiota qabriga maqbara tiklash boshlanadi, shundan keyin Turkistondagi ishlar ham yurishib ketadi.
…Nihoyat, buyuk bobomizni eslatuvchi birinchi maskan. Ko‘cha yuzidagi g‘ishtin darvoza bilan masjid orasi yuz metrlar bor. Yo‘lning ikki tarafi maysazor, gulzor. Ziyoratgoh hovlisiga kichikroq darvozadan kirib borilarkan. Chap tarafdagi masjid yaqinda ta’mirdan chiqarilibdi, ranglariga g‘ubor qo‘nmagan – o‘tkir, toza. To‘rdagi xonaqoh esa yarim vayrona holida.
Qur’on tilovatining sehrli sadolari yangraydi. Hamma qabr atrofida cho‘kka tushgan, ko‘zlar yerga qadalgan, boshlar egik. Ehtimol, boshlangan safarning bexatar o‘tishi haqida iltijo, ulug‘lar ruhini madadga undash chaqirig‘i qalblardan ko‘chayotgandir.
Hovlida imom-xatib Qosimxon hoji bilan suhbatlashdik. Ul zot shu yil haj safarini ado etib kelibdilar. Maqsadimizni eshitib, bag‘oyat xursand bo‘ldilar, dini islomiyaga, milliy qadriyatlarga e’tiborning oshgani faqat naf keltirishini ta’kidladilar. Astoydil duo qilib, har birimizga bittadan oq belbog‘ hadya etdilar. Bu latif odat – oqlik in’om etilgani – ko‘nglimizni ko‘tarib yubordi.
Chiqishda ko‘zimiz gulzor o‘rtasida qo‘nqayib turgan «monument»ga tushdi. G‘alaba sharafiga ekan. Narigi xona muzeymi, rasmxonami emish. Muqaddas qadamjo hovlisiga bularni tiqishtirishni qanday tushunish kerak? Ulkan imoratning ostiga zahri qotil qo‘yilsa, sekin yemirib qulatgan. Bu «ijod» mualliflari ham shuni nazarda tutdimikanlar?! Afsuski, qazigan chohlariga o‘zlari qulashdi (shu haqiqat rost bo‘lsin).
Birinchi yuzlashuvdan keyinoq vazmin va yorug‘ kayfiyat oralab qoldi. Muqaddas joylarning chinakam sehri bor. Qadam qo‘yishing bilan ruhda ajib yengillik, jonda ulug‘vorlik paydo bo‘ladi. Mayin va xush havosi bor bu maskanlarning. Yelkangdan ko‘rinmas kuchning salobati bosib turadi, ilohiy siymo oldida imtihon topshirayotgandek sezasan o‘zingni.
Bu go‘shada Amir Temur nomi ko‘p bor tilga tushdi: goh ma’lum rivoyat sabab, goh bobomizning faqat tiriklarni emas, dunyodan o‘tganlarni ulug‘lagan himmati sabab yoki darvozadagi «XV asr yodgorligi» degan quruq yozuvni o‘qib, jahongirni qayta-qayta esladik.
Buyuk Temurning insoniyat oldidagi mislsiz xizmati haqida so‘z ketganda uni yo‘qdan bor qiluvchi, sehrgar sifatida emas, aniq tarixiy siymo – o‘zigacha tarkib topgan ilg‘or an’analarni davom ettirgan, rivojlantirgan, insoniyat manfaatlariga xizmat qildirgan islohotchi deb qarash kerak bo‘ladi. Zafarli XIV asrgacha ham Movarounnahrda yuksak madaniyat izlari bor edi, Amir Temurning tarix sahnasiga chiqishi ekilgan ezgulik urug‘larining unishini tezlashtirdi, taraqqiyotga yangicha omil bag‘ishladi, uzoq rivojlanishni ta’minladi. Amir Temurning «dunyoga kelishi» ham Turon uchun baxtli tashrif edi. Davrning buyuk hikmati shundaki, tafakkurning barcha ko‘rinishlarida yangilanish boshlandi, ilm-fan, adabiyot-san’at, me’morchilikda ming yillarning tamoyilini belgilab beruvchi zaminga asos solindi, qolaversa, Sharq Uyg‘onishi (Renessans) tezlashdi. Shu tufayli imoratlarda, musiqada va boshqa janrlarda uyg‘unlik bor, biri ikkinchisining tadriji-yu davomiga o‘xshaydi. Temur va Temuriylar jahon madaniyati xazinasida o‘z dastxatlarini o‘lmas qilib qoldirganlar.
TO‘TIYO MANZILLAR
Garchi Zangiota bilan Oqsaroy orasida yuzlab chaqirim yo‘l bo‘lsa-da, umumiy ruh ufurib turibdi.
Oraliqdagi masofani qariyb to‘qqiz soatda bosib o‘tdik. Yo‘lda har xil hangomalar bo‘ldi, turli xotiralar eslandi. Sirdaryoda kosasi 4 so‘mlik lag‘mondan tekin hind choyi ko‘proq yoqqan bo‘lsa, Omonqo‘ton qirlarida Mamatkarim polvon, Namoz botir izlari ko‘milib yotganidan xijolat bo‘ldik. Chiroqchi hududida har qadamda uchray digan yevropacha nomlar tishga tekkan bo‘lsa, Shahrisabzda yo‘lni adashtirib, ancha aylanishga to‘g‘ri keldi.
Qadimgi Keshda Amir Temur ruhi yonma-yon yashayotgandek. To‘ylarda eng ezgu tilak sifatida yosh go‘dakni bobosiga mengzaydilar, farzandlarini ardoqlab, uning nomi bilan ataydilar. Bu yerda XX asrga qo‘yilgan mangu haykal – Oqsaroy xarobalari qad rostlab turibdi – aynigan va g‘orat etilgan asr, jarohatli obida. Hech qachon mavhum tushunchalarni mavjud jismlar yordamida bunchalik aniq ifodalab bo‘lmasa kerak: inson zakovatining betimsol ijodi – nodir san’at asari va unga munosabat. Davr mazmuni haqida istagancha mulohaza qilish mumkin.
…Shahar ostonasida mototsiklining havo signalini yangratib, maxsus faxriy kuzatuvchi kutib oldi, go‘yo tantanali qism boshlandi. Xavoda salanglab turgan mis karnayning hayqirig‘i, unga jo‘r bo‘lgan surnayning ezgin navosi naq Bag‘dod qo‘yniga yetaklab kirdi. Yo‘q, bu «Ming bir kecha» ertaklari emas, qadrdon yurt manzarasi. Mana, «soqollarini silkillatib» sozni giryon qilayotgan mening qarindoshim – Sa’dulla dorboz, yonida – Jo‘ra masxaraboz.
Odamlar to‘plana boshlashdi, gap nimadaligini bilishgach, yurakdan alqab, duo qilishdi, minnatdorchilik bildirishdi: «Xush kelibsizlar Sohibqiron yurtiga!»
Temur o‘z volidai muhtaramasi sharafiga qurdirgan, takrorlanmas va tengsiz oliy imorat bo‘lgan Oqsaroyning bugungi holiga boqish – azob. Uni to‘pdan otishgan, buzib, g‘ishtini olish uchun hasharlar uyushtirilgan. Uzunligi qariyb 250 metr bo‘lgan mahobatli qasrdan kirish portali – uyning darchasigina mung‘ayib turibdi. Uni tiklashga hech kim, hatto adolatli YUNESKO ham qiziqmayapti (kelishilgan 2 million dollarni o‘tkazmabdi).
Shahrisabz, umuman, unutilgan go‘sha holida ekan – bu haqda shahar hokimi huzuridagi suhbatda kuyinib gapirishdi. Yaqinda o‘tadigan Mirzo Ulug‘bek yubileyi tadbirlarida hech narsa ko‘zda tutilmagan. «Buyuk ipak yo‘li» xaritasida yo‘q, tarixi haqidagi kitob nashr etilmay turibdi, yubileyi tilga ham olinmaydi. (Bir mulohazani qistirib o‘tmoqchiman: ekspeditsiya davomida guvoh bo‘ldikki, Amir Temurga taalluqli barcha narsalar ataylab «unutilgan», xaroba holiga keltirilgan. Bu, balki, tariximizdagi nurli sahifalarni yo‘qotmoqchi bo‘lganlarning ishidir). Holbuki, Shahrisabz Sohibqironning ilk poytaxti, bu yerda padari buzrukvori – Muhammad Tarag‘ay Bahodir, piri – Shamsiddin Mir Kulol, juvonmarg bo‘lgan o‘g‘li – Jahongir dafn etilgan. Ulug‘bek qurdirgan Dorut-tilavot shu yerda (gumbazi yodgorliklar sirasida eng katta).
Shuningdek, mashhur muhaddis Ismoil Buxoriy shu joyda tahsil olgan, Xisrav Dehlaviy va Mirzo Bedilning ota shahri, mozaikani birinchi marta VII asrda Kesh ustalari qo‘llashgan. Ana shunday boy o‘tmishga ega maskan qachon o‘z mavqeyiga munosib, zamonaviy shahar bo‘ladi? Shu niyatda yo‘l ochilgan
