толқын – інілер», -дей отырып, дүниенің өзгерісте, дамуда болатындығын болжап көрсеткен. Абай шығармаларының басты тақырыбы моральдық бағытта болғандығын да айта кеткен жөн.
Өзінің өлеңдері мен қара сөздерінде ақын дүниетанымдық бағыттағы философиялық мәселелерге ден қойып, өмір, өмірдегі адамның орны, мақсаты мен қажеттілігі туралы ойлар айтады.
Абай қазақ халқының әлеуметтік даму мәселесіне де өз пікірін білдіріп отырды. Мысалы, Орта жүз руларының басы қосылған Қарамолда съезінде 74 баптан тұратын жаңа «Шар» атты заң ережелерін ұсынады. Сол сияқты ақын орыс әдебиеті және мәдениетімен таныс болды. М.Ю. Лермонтов, А.С. Пушкин, Н. Крылов шығармаларын аударумен шұғылданды. Орыс халқының әдебиеті үлгілерін, идеяларын қазақ халқы арасына алғаш өз аудармаларын насихаттау арқылы да таныстыра білді.
Абай қазақ халқының классикалық әдебиетіне көптеген өзгерістер енгізді. Мысалы, олардың қатарынан «Ескендір», «Масғұт», «Әзімнің әңгімесі» атты дастандарды атап көрсетуге болады.
Шоқан Уәлиханов (1835-1865 ж.) ХІХ ғасырда қазақ даласында ағартушылықтың негізін салушы және демократиялық бағыттағы ұлттық мәдениетіміздің көрнекті өкілі болып табылады. Ол – энциклопедист, шығыстанушы, саяхатшы, публицист және қоғам қайраткері ретінде Қазақстан және Орта Азия тарихы мен мәдениеті бағытында, этнография саласында ғылыми еңбектер қалдырған ағартушы ғалым. Мысалы, «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы», «Даладағы мұсылмандық жөнінде» және ХІХ ғасырдағы қоғамның саяси, әлеуметтік жүйесіндегі ерекшеліктерді айқындайтын «Сот реформалары жөніндегі жазбалар» еңбектерінде маңызды мәселелер қамтылады. 1856 жылы Ш. Уәлиханов екі экспедицияға қатысады. Біріншісі Орталық Тянь-Шань арқылы Алакөлден Ыстықкөл аралығы болса, екіншісі – дипломатиялық тапсырма бойынша Құлжаға сапар. 1857 жылы Ш. Уәлиханов Алатау қырғыздарына келіп, қырғыз халқының энциклопедиялық дастаны «Манасты» жазбаша нұсқаға көшіріп алды. Ыстықкөл экспедициясы кезінде Ш. Уәлиханов тарихи деректермен қатар ерте заманғы жәдігер бұйымдардың үлгілерін жинастырып, нәтижесінде «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа қаласы», «Қырғыздар туралы жазбалар» атты тарихи-этнографиялық туындыларды жазды. Ш. Уәлихановтың ғылыми бағыттағы қызметі Ресей Орыс географиялық қоғамындағы әкімшілік және ғылыми ортаның назарын аударып, 1857 жылы Шоқан қоғамның мүшелігіне қабылданады. Ағартушы-ғалымның ғылыми мұрасы Қазақстанның және көп ұлтты Ресейдің, басқа да халықтардың өзекті мәселелері тұстарын да қамтып отырды. Шоқан Орта Азия мен оған іргелес жатқан аймақтар халқының географиясын, этнографиясы мен фольклорын зерттеуге де үлес қосты73.
Ыбырай Алтынсарин – ағартушы, ғалым
Ыбырай Алтынсарин (1841-1889 ж.) – ХІХ ғасырдағы қазақ даласындағы ағартушы жаңашылпедагог
Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. – Алматы: Атамұра, 2002. – 3-том. – 765 б.
