қажырлы еңбек еткен данышпан, батыр тұлға болғанын тарихи деректер дәлелдейді. Оның тұсында Орталық Азияда ірі-ірі қалалар өсіп шыққан. Біз солардың ішінен тек Самарқанд (Афрасиаб) қаласын ғана атап жүрміз және ол қаланың салынғанын б.з.б. VII ғасыр деп келеміз. Біз келтіріп отырған М. Қашқаридың «Афрасиаб, «тамхұрестен» үш жүз жылдан соң «Мерв-Мерв» қаласын салдырған» деп жазғанына көңіл аударсақ, б.з.б. III ғасырда патша «Мерв» қаласын салдырған болып шығады. Сонда, Афрасиаб бұл қаланы Самарқандтан бұрын тұрғызған. Ал тарихи тұлғаның жасаған жылдары әлі анықталған жоқ. Солай болса, Афрасиаб б.з.б. III ғасырларда өмір сүрген болуы керек деген болжамды алға тартамыз.
Мифтік Арианам-Вайджада Орталық Азияның көне дәуіріне тән көптеген мәліметтер кездеседі. Соның бірі, Ахура-Мазда бірінші болып Даития өзенін жаратып, екінші кезеңде Гаваны (Соғдыны) дүниеге әкелгені айтылады. Әрине, жаратылуы аңызға негізделгенмен, оның мазмұнында шындықтың белгілері де болады. Сол тұрғыдан қарағанда, белгілі шығыстанушы С.П. Толстов Авестада айтылған Даития өзенінің баламасы Әмудария болу керек деген пікірді айта келе, ғұлама Хорезм (Хвайризм) туралы Авестадан мынандай үзінді келтірген: «Страна, где управляют и предводительствуют многочисленными войсками мужественные вожди, где высокие горы, изобилующие пастбищами и водами, производят все необходимое для скотоводства, где глубокие озера с обширными водами, где судоходные реки с широкими руслами стремят свои бурные волны к Иската и Поурута, к Моуру, Харева, Гау, Сугда, Хвайриезм» [12].
Оның Авестадан келтірген сөздері Даития өзенінің баламасы Әмудария екенін меңзеп тұр. Ежелден бұл өзен ер жүректі, батыр этностардың мекені Хорезм (Хвайриезм) екені айтылған.
Хорезм – Әмудария өзенінің төменгі ағымында орналасқан ойпат. Жері – ойпатты жазық. Батысында Қарақұм шөлімен, шығысы Қызылқұммен шектеседі. Климаты – континенттік. Осы ойпаттың атымен ертеде Хорезм мемлекеті ұйымдасқан. Бұл мемлекет туралы алғашқы Дарийдің Бехистун жазбасы мен «Авестада» жазылған. Хорезмнің тарихын ХІХ-ХХ ғасырларда шығыстанушы ғалымдар зерттеді. Солардың ішінде, өткен ғасырдағы белгілі ғұлама С.П. Толстов басқарған Хорезм археологиялық және этнологиялық кешенді экспедициясы зерттеу жұмыстарын 50 жылдан астам уақыт жүргізді. Осы ұзақ мерзімде бұл экспедиция Әмударияның орталық ағысынан, оның төменгі Арал теңізіне құятын жеріне дейінгі және кең атырабында кешенді археологиялық зерттеулер жүргізіліп, палеолит, қола, темір және ортағасырлық тарихи дәуірлердің ескерткіштерін ашып, Әмудария өңірі адамдардың алғашқы өркениетке жеткен Орталық Азияның ажырамас бөлігі екенін дәлелдеді. Археолог- тар Хорезмнің көне тарихын қайта қарайтын жаңалықтарды: Тазабагяб, Амирабад және орта ғасыр мәдениеттерін тапты. Экспедицияның тарихқа әкелген жаңалықтары оның ғылыми еңбектерінде және көптеген монографиялық туындыларда баяндалған [13].
Әмудария Орталық Азиядағы ең аса ірі суы мол және кемелер
