style="font-size:15px;"> Сарайга кереп бил бөгүгә, чынлап та, Туктамыш хан үтә дә мәмнүн калды. Үзен төп хуҗа санау аңа бик ошый иде, ахры, яңа гына кияү мунчасыннан кайткан яшь килендәй көләчләнеп, сүзне юмарт тезә. Гәрчә һәрбер сүзе җитди яңгырый үзенең.
– Барып төртелгәч тә, син бер тарафка игътибар итми калма. Элек Болгар олысының терәкләре булган Казан, Җүкәтау, Кашан, Кирмәнчек, Алабуга калаларын, Болгарның үзен дә урыс ушкуйлары яртылаш җимереп бетергәннәр. Сәбәп бердер – аларның барчасы да Чулман, Нократ яисә Идел дәрьялары ярына нигезләнгән. Калаларны елга буена корып кую, бер яктан гөманласаң, бик тә матур вә уңышлы сыман. Каланы бер тарафтан елга саклап тора дип тә күңел юатасың. Иллә мәгәр мәгыйшәттә алай гына килеп чыкмый. Елга ярында утырган кала-салаларны һәр узгынчы талап уза башлый. Әлеге олыстагы Ашлы, Аккирмән, Суар калаларының вәйран ителүенең һәммәсенә дә кирмәннәрне яр өстенә корып кую сәбәп. Ач-ялангач ушкуйлар шуңа күрә аларны иркенләп талаган, хәтта ки бөтенләе белән юкка чыгарган да инде.
– Ул яктан бәяләсәң, синең Сарай да Идел ярында бит, – дип каршы төшеп карады Карабәк. – Мәгәр Бәркә хан корганнан бирле, гасырдан артык гомер кымшанмый да утыра бирә…
Туктамыш тукталып та тормыйча кире какты.
– Сарайны да кыя таулар рәтендәге кирмәнгә санап булмый. Аны өч-дүрт сәнә элегрәк шул ук ушкуйлар талап китте инде. Җидесу ягындагы кыргыз-кайсакларның да күзе төшүе бар аңа. Берәр заман Урда мәркәзен дә мәмләкәтнең куен түренәрәк күчереп кую нияте өлгереп җитәр. Бүген мәркәз күчерү кайгысы түгел, бүген безгә чик буйларын ныгыту мәслихәтрәк.
– Уйлаган юк иде бу хакта… – дип сүз кыстырды Карабәк, тик хан ишетмәде.
– Әле Аксак Тимер янына ычкынганчы, аптыраган үрдәк арты белән күлгә чумган дигәндәй, мин Болгар җиренә дә качып караган идем. Анда куен ачып торучы гына табылмады. Әмма шул чагында Болгар җәйләүләрен хәтергә алып, мыекка чорнап кайттым.
Чулман дигән зур дәрьяны кичеп, башкорт кавеме ягына барган чакта Мәнзәл, Зәй, Ык, Сөн, Чәрмәсән атлы ваграк елгаларга килеп төртеләсең. Аларның берсе дә бака туе җыеп ята торган сазлык яисә ерганак түгел. Җаның тели икән, бу сулар буйлап эре-эре баркаслар яисә кырык-илле яугир сыешлы тирән каеклар җибәрү дә берни тормый. Ул елгаларда балык-сусарлар да, ә ярларына җәелгән урманнарда киек-җәнлекләр дә хәтсез. Тик, ни галәмәт, аларның хуҗасы юк. Сиңа иң тәүге ыстаннар кору вә казан асу өчен менә дигән урын. Андагы урманнар, инеш-күлләр – һәрберсе кирмән. Ул төбәккә ушкуйлар яисә кыргыз-кайсакларның гомер буена да үтеп керәсе юк.
– Мин, һичшиксез, син күрсәткән почмакларга аяк басмый калмам, – дип вәгъдә бирде әмир.
Туктамышның күңеле булды, ахры, ул Карабәккә өч мең җайдаклы өстәмә гаскәр, Шам ятаганнары, тимер көбә, алтын-көмеш бүлеп бирергә фәрман әзерләтте. Иң сөендергәне, яңа җиргә килеп төпләнгәч сыенып тору өчен, йөзәрләгән чатыр, киез тирмә, тау-тау итеп балта-пычкы юллау турында да онытмаган иде.
Хан яныннан чыкса, сарай
