tactis ne lavet Arcton aquis.Idibus agrestis fumant altaria Fauni,
Hic ubi discretas insula rumpit aquas.
Haec fuit illa dies, in qua Vejentibus arvis 195
Ter centum Fabii ter cecidere duo.
Una domus vires et onus susceperat urbis:
Sumunt gentiles arma professa manus.
Egreditur castris miles generosus ab îsdem,
E quis dux fieri quilibet aptus erat. 200
Carmentis portae dextro via proxima Jano est.
Ire per hanc noli, quisquis es, omen habet.
Ill fama refert Fabios exisse trecentos.
Porta vacat culpa; sed tamen omen habet.
Ut celeri passu Cremeram tetigere rapacem, 205
—Turbidus hibernis ille fluebat aquis—
Castra loco ponunt: destrictis ensibus ipsi
Tyrrhenum valido Marte per agmen eunt:
Non aliter, quam quum Libyca de rupe leones
Invadunt sparsos lata per arva greges. 210
Diffugiunt hostes, inhonestaque vulnera tergo
Accipiunt: Tusco sanguine terra rubet.
Sic iterum, sic saepe cadunt. Ubi vincere aperte
Non datur, insidias armaque caeca parant.
Campus erat: campi claudebant ultima colles, 215
Silvaque montanas occulere apta feras.
In medio paucos armentaque rara relinquunt:
Cetera virgultis abdita turba latet.
Ecce, velut torrens undis pluvialibus auctus
Aut nive, quae Zephyro victa tepente fluit, 220
Per sata perque vias fertur, nec, ut ante solebat,
Riparum clausas margine finit aquas:
Sic Fabii latis vallem discursibus implent,
Quosque vident, spernunt, nec etus alter inest.
Quo ruitis, generosa domus? male creditur hosti. 225
Simplex nobilitas, perfida tela cave.
Fraude perit virtus. In apertos undique campos
Prosiliunt hostes, et latus omne tenent.
Quid facient pauci contra tot millia fortes?
Quidve, quod in misero tempore restet, habent? 230
Sicut aper silvis longe Laurentibus actus
Fulmineo celeres dissipat ore canes;
Mox tamen ipse perit: sic non moriuntur inulti,
Vulneraque alterna dantque feruntque manu.
Una dies Fabios ad bellum miserat omnes: 235
Ad bellum missos perdidit una dies.
Ut tamen Herculeae superessent semina gentis,
Credibile est ipsos consuluisse deos.
Nam puer impubes et adhuc non utilis armis
Unus de Fabia gente relictus erat, 240
Scilicet, ut posses olim tu, Maxime, nasci,
Cui res cunctando restituenda foret.
Continuata loco tria sidera, Corvus et Anguis,
Et medius Crater inter utrumque jacet.
Idibus illa latent: oriuntur nocte sequenti. 245
Quae sibi cur tria sint consociata, canam.
Forte Jovi festum Phoebus sollemne parabat:
—Non faciet longas fabula nostra moras—
I mea, dixit, avis, ne quid pia sacra moretur,
Et tenuem vivis fontibus affer aquam. 250
Corvus inauratum pedibus cratera recurvis
Tollit, et aërium pervolat altus iter.
Stabat adhuc duris ficus densissima pomis:
Tentat eam rostro: non erat apta legi.
Immemor imperii sedisse sub arbore fertur, 255
Dum fierent tarda dulcia poma mora.
Jamque satur nigris longum rapit unguibus hydrum,
Ad dominumque redit, fictaque verba refert:
Hic mihi causa morae, vivarum obsessor aquarum:
Hic tenuit fontes officiumque meum. 260
Addis, ait, culpae mendacia? Phoebus, et audes
Fatidicum verbis fallere velle deum?
At tibi, dum lactens haerebit in arbore ficus,
De nullo gelidae fonte bibantur aquae.
Dixit, et antiqui monumenta perennia facti 265
Anguis, Avis, Crater, sidera juncta micant.
Tertia post Idus nudos Aurora Lupercos
Adspicit, et Fauni sacra bicornis erunt.
Dicite, Pierides, sacrorum quae sit origo,
Attigerint Latias unde petita domos. 270
Pana deum pecoris veteres coluisse feruntur
Arcades. Arcadiis plurimus ille jugis.
Testis erit Pholoë, testes Stymphalides undae,
Quique citis Ladon in mare currit aquis,
Cinctaque pinetis nemoris juga Nonacrini, 275
Altaque Cyllene, Parrhasiaeque nives.
Pan erat armenti custos, Pan numen equarum:
Munus ob incolumes ille ferebat oves.
Transtulit Evander silvestria numina secum.
Hic, ubi nunc urbs est, tum locus urbis erat. 280
Inde deum colimus, devectaque sacra Pelasgis.
Flamen ad haec prisco more Dialis erat.
Cur igitur currant, et cur—sic currere mos est—
Nuda ferant posita corpora veste, rogas.
Ipse deus velox discurrere gaudet in altis 285
Montibus, et subitas concitat ille feras.
Ipse deus nudus nudos jubet ire ministros:
Nec atis ad cursum commoda vestis erat.
Ante Jovem genitum terras habuisse feruntur
Arcades, et Luna gens prior illa fuit. 290
Vita feris similis, nullos agitata per usus:
Artis adhuc expers et rude vulgus erat.
Pro domibus frondes norant, pro frugibus herbas:
Nectar erat palmis hausta duabus aqua.
Nullus anhelabat sub adunco vomere taurus: 295
Nulla sub imperio terra colentis erat:
Nullus adhuc erat usus equi, se quisque ferebat.
Ibat ovis lana corpus amicta sua.
Sub Jove durabant, et corpora nuda gerebant,
Docta graves imbres et tolerare Notos. 300
Nunc quoque detecti referunt monumenta vetusti
Moris, et antiquas testificantur opes.
Sed, cur praecipue fugiat velamina Faunus,
Traditur antiqui fabula plena joci.
Forte
