z pierwszymi kooperatywami spożywczymi badania wykazały, iż większość członków podchodzi nieufnie do współczesnych, sformalizowanych spółdzielni z tego sektora.
Kolejnym ważnym celem działań kooperatywy jest zwiększenie świadomości w kwestiach żywieniowych, zarówno wśród członków grupy, jak i wśród szeroko pojętej opinii publicznej. Członkowie deklarują, że udział w działaniach kooperatyw umożliwia wymianę doświadczeń i pogłębianie swojej wiedzy na temat pochodzenia warzyw, sezonowości i systemu dystrybucji żywności: „Patrząc na kooperatywę jako na ruch społeczny, to jej największą zaletą jest ta strona edukacyjna. Dyskusje o pochodzeniu żywności, o odpowiedzialności konsumenta, o polityce rolnej i o wielu takich. Przez kopo przewija się mnóstwo osób, które czują, że chcą iść w jakimś kierunku, ale nie do końca wiedzą jak, więc po prostu wchodzą w to działanie”. Badani deklarowali też, że po dołączeniu do kooperatyw zmieniły się ich nawyki żywieniowe.
Jeśli chodzi o funkcje, jakie pełni kooperatywa, to jest ona przede wszystkim instrumentem do realizowania potrzeb konsumenckich. Dla wielu członków ważna jest także funkcja społeczna i edukacyjna tej inicjatywy. Zaangażowanie w działalność kooperatywy pozwala na rozwijanie umiejętności pracy w grupie, uczy podejmowania wspólnych decyzji i rozwiązywania sytuacji konfliktowych. Czyni to kooperatywę spożywczą swoistą szkołą kompetencji społecznych.
Oprócz ważnej funkcji tworzenia więzi społecznych, sąsiedzkich, oraz i kształtowania kompetencji społecznych członków kooperatywa spożywcza jest także miejscem kształtowania tożsamości społecznej. Według Zygmunta Baumana jesteśmy definiowani przez to, co możemy kupić. Konsumpcja określa naszą tożsamość i przynależność do grupy, a jeżeli nie stać nas na zakup, jesteśmy zmarginalizowani28. Odwołując się do tej tezy, możemy stwierdzić, że dla członków kooperatywy konkretne wybory konsumenckie, czyli zakupy żywności sezonowej i ekologicznej, ale i niezbyt drogiej, są ważnym elementem projektowania własnej tożsamości. W kooperatywie to nie to, za ile, ale to, co dokładnie kupujesz, określa twoją tożsamość i wzmacnia poczucie przynależności do grupy. Jak mówi jedna z zaangażowanych w kooperatywę osób: „Dla mnie członkostwo w kooperatywie i to, co konkretnie kupujemy, jest narzędziem do określenia samej siebie”. Na tożsamość społeczną członków składają się więc przede wszystkim identyfikacja z Warszawą, czyli obszarem, na którym działa kooperatywa, oraz funkcjonujący w świadomości zbiorowej podział na „my – świadomi uczestnicy rynku” i „oni – klienci supermarketów kupujący w zimie truskawki”, któremu towarzyszy poczucie odrębności29.
Warto też dodać, że dzięki zaangażowaniu i kreatywności członków kooperatyw wokół ich działań powstaje wiele nowych inicjatyw niezwiązanych bezpośrednio z samymi zakupami: uprawa wspólnego ogródka działkowego, warsztaty robienia przetworów, projekty ogrodnictwa miejskiego, grupa dyskusyjna podejmująca temat postwzrostu, społecznościowy system wymiany dóbr i usług, Grupa Rolnictwa Wspieranego przez Społeczność (ang. Community Supported Agriculture).
Analiza przypadku jednej z warszawskich kooperatyw spożywczych pokazała, że w kontekście obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej tego rodzaju inicjatywy są prawdziwą innowacją społeczną. Coraz większe znaczenie we współczesnym świecie zyskują bezpośrednie sieci powiązań nie tylko ekonomicznych, ale i społecznych. Zaangażowanie w działania kooperatywy pozwala na odnowienie kontaktów sąsiedzkich i odzyskanie poczucia kontroli nad kupowaną żywnością. Kreowana przez działania kooperatywy zmiana społeczna nie dokonuje się drogą rewolucji, ale ma charakter ewolucyjny, co czyni kooperatywy laboratorium zmiany społecznej. Stosowanie metody małych kroków, eksperymentu, może przynieść lepsze efekty niż zmiany zaprowadzone w wyniku rewolucji.
Warto skierować więc uwagę badawczą na proces dalszego rozwoju kooperatyw spożywczych działających w całej Polsce, a także innych powstałych wokół kooperatyw inicjatyw społecznych, które miały w kwestiach żywieniowych swój początek.
Ariel Modrzyk
Marnotrawstwo żywności. Zarys podstawowych uwarunkowań ekonomicznych i kulturowych
Prezentowany tekst stanowi wstępne zarysowanie problematyki marnotrawstwa żywności. Skoncentruję się w nim przede wszystkim na głównych punktach węzłowych, wokół których oscyluje debata publiczna związana z próbami przeciwdziałania temu zjawisku oraz badania naukowe związane z próbami odkrycia jego przyczyn i uwarunkowań. W pierwszej kolejności skupię się na wymiarze geograficznym i przedstawię globalną oraz polską specyfikę marnowania żywności. Następnie wspomnę o wymiarze ekonomicznym marnotrawstwa. W ostatnim fragmencie zastanowię się nad kulturowymi źródłami wyrzucania żywności wśród konsumentów.
Z raportów organizacji badawczych wynika30, że marnotrawstwo żywności jest problemem uniwersalnym, wpisanym w kapitalistyczną logikę obrotu towarowego. Żywność marnuje się zarówno na peryferiach gospodarczego systemu świata31, jak i na obszarach centrum. Skala marnotrawstwa waha się zazwyczaj w granicach 30–50% produkcji żywności. Pomimo pewnych podobieństw, rzuca się w oczy lokalna specyfika tego zjawiska32. W krajach biedniejszych gospodarczo żywność jest niezużywana przede wszystkim z powodu ograniczeń infrastrukturalnych, takich jak słabo rozwinięty system zbieractwa, upraw, transportu czy magazynowania. Natomiast problem nieefektywnego wykorzystywania żywności wśród indywidualnych konsumentów z peryferii systemu świata praktycznie nie istnieje.
Na obszarach bogatszych gospodarczo marnotrawstwo żywności również dokonuje się na etapie produkcji i redystrybucji. Przyczyna tego zjawiska jest jednak inna. Przede wszystkim jest ona związana z przepisami prawnymi i sanitarnymi obejmującymi na przykład właściwy kształt warzyw i owoców oraz daty ważności produktów spożywczych. W odróżnieniu od peryferii w krajach centrum żywność, która przechodzi przez wszystkie ogniwa łańcucha obrotu towarowego i trafia do gospodarstwa domowego, nie jest efektywnie zużywana. Największa część zmarnowanej żywności jest przypisywana gospodarstwom domowym.
Można zadać sobie pytanie, jakie jest miejsce naszego kraju w gospodarczym procederze marnowania żywności. Polska znajduje się pod tym względem na piątym miejscu w Unii Europejskiej, za Wielką Brytanią, Niemcami, Holandią i Francją33. Jeśli chodzi o strukturę marnotrawstwa, Polska jest państwem półperyferyjnym, sytuującym się pomiędzy wskaźnikami typowymi dla krajów centrum i peryferii. W naszym kraju najwięcej marnuje się na etapie produkcji żywności. Trudno wskazać jednoznacznie, jakie mogą być tego rzeczywiste przyczyny. Przecież standard technologiczny rolnictwa oraz sfery przetwórstwa żywności rozwinął się znacząco w wyniku wejścia Polski do Unii Europejskiej. Dlatego też można postawić tezę, że marnotrawstwo w Polsce warunkowane jest kulturą organizacyjną obrotu żywnością oraz restrykcyjnymi przepisami unijnymi związanymi ze standardami produkcji. Oprócz nieefektywnego wykorzystywania żywności w procesie produkcji, co wiąże Polskę z wzorami marnotrawstwa z krajów peryferyjnych, charakterystyczny jest też fakt, że Polacy marnują duże ilości żywności na poziomie indywidualnej konsumpcji34, co z kolei przybliża nasze państwo do wzorów marnotrawstwa typowych dla krajów centrum. Wydawałoby się, że znacznie większe obciążenie budżetów domowych wydatkami na żywność
Zob. Z. Bauman,
Zob. M. Szczepański,
Zob. np.: FAO 2005,
W tym kontekście posługuję się ramą pojęciową zaproponowaną przez Immanuela Wallersteina. Por. I. Wallerstein,
Rzeczywistość empiryczna jest zawsze bardziej skomplikowana niż teorie socjologiczne. Dlatego powyższe dwa modele marnotrawstwa żywności należy traktować jako próbę analitycznego wskazania głównych i powtarzających się tendencji, od których mogą pojawić się „odchylenia” w przypadku konkretnych obszarów geograficznych.
SMG KRC,
Tamże. Warto dodać, że na poziomie indywidualnej konsumpcji Polska marnuje znacznie mniej żywności niż wymienione kraje. Pomimo tego jest to nadal jeden z najwyższych wyników w UE.
