style="font-size:15px;"> W roli cesarza widział się niewątpliwie sir Oswald Mosley, zuchwały Brytyjczyk z wąsikiem à la Hitler i usposobieniem Il Duce. Jak opisywał go jeden ze znajomych: „niebywale arogancki i niewzruszony w przekonaniu, że przyszedł na świat, by rządzić”. Ten szlachetnie urodzony i wytrawny szermierz (pomimo problemów ze stopami) pierwszą wojnę światową spędził na rehabilitacji po złamaniu obu nóg – pierwszej w wyniku pijackiej awantury, drugiej w wypadku lotniczym, jaki przydarzył mu się podczas popisów przed mamą. Karierę polityczną rozpoczął w partii konserwatywnej, następnie próbował swoich sił jako poseł niezależny, by po czasie przyłączyć się do stronnictwa Partii Pracy. Z laburzystami rozstał się ostatecznie, gdy odrzucili oni jego plan szerokich reform w obszarze infrastruktury. Niezrażony założył ugrupowanie pod nazwą Nowa Partia, której jednak nie udało się uzyskać ani jednego mandatu w wyborach w roku 1931. Mosley nie dawał za wygraną i wybrał się w podróż do Włoch, by z bliska przyjrzeć się, jak Mussolini buduje nowe Cesarstwo Rzymskie. Sfrustrowany polityk z rozbudzonymi ambicjami, widząc świeżo wybudowane, choć często na kredyt, mosty, akwedukty, wielkie hale i szerokie arterie, postanowił skorzystać z modelu włoskiego.
Po powrocie do Londynu Mosley założył Brytyjską Unię Faszystów. Pod jej sztandarami głosił hasła korporacjonizmu, antykomunizmu oraz protekcjonizmu. Nawoływał także do uwolnienia Wielkiej Brytanii od obcokrajowców, „zarówno Żydów, jak i wszelkiej maści cudzoziemców”. Śladem Il Duce powołał budzące postrach już samym wyglądem bojówki. Nauczył swoich ludzi rzymskiego salutu i ubrał ich w czarne koszule zaprojektowane na wzór własnej bluzy do szermierki. Do roku 1934 wiece Brytyjskiej Unii Faszystów gromadziły tłumy robotników, sklepikarzy, ludzi biznesu, obywateli szlachetnego pochodzenia, sfrustrowanych torysów oraz pewną liczbę dziennikarzy, żołnierzy i policjantów w cywilu. W najlepszym okresie partia liczyła czterdzieści tysięcy członków. Mosley rozwijał działalność organizacji w różnych obszarach – otwierał puby, zakładał drużyny piłkarskie, próbował nawet zorganizować konkurs piękności, jednak ze względu na małe zainteresowanie imprezę odwołano. W swoim wizerunku przywódca faszystów ewoluował od postawy brytyjskiego patrioty do niemieckiego klakiera. Pierwszy ślub Mosleya w roku 1920 zaszczycił swoją obecnością król Jerzy V, natomiast w roku 1936 na drugim jego ślubie wśród sześciu zaproszonych gości znalazł się Adolf Hitler. Uroczystość zorganizowano w posiadłości Josepha Goebbelsa.
Faszyzm w wydaniu brytyjskim umierał powoli, aż w końcu dał za wygraną. Polityka rządu polegająca na łagodzeniu konfliktów dała zwolennikom tej ideologii umiarkowane przyzwolenie społeczne. Jednak entuzjazm względem Czarnych Koszul Mosleya osłabł w obliczu wejścia Brunatnych Koszul pod wodzą Hitlera do Nadrenii, Austrii, Kraju Sudetów, Pragi oraz Polski, co stało się bezpośrednim przyczynkiem do wybuchu wojny. Tego było za wiele. Brytyjskie społeczeństwo przestało tolerować wybryki zwolenników faszyzmu. William Joyce, główny propagandysta Brytyjskiej Unii Faszystów, zbiegł do Berlina, gdzie rozpoczął karierę radiowca. Zwany Lordem Hau-Hau prowadził antybrytyjski program propagandowy. Mosley został aresztowany na początku wojny, jednak – za zgodą Churchilla – jako brytyjski arystokrata został potraktowany z nadzwyczajną łagodnością. Szlachetnie urodzony więzień został zwolniony i zamieszkał z żoną w domku z ogródkiem w otoczeniu służby wywodzącej się spośród byłych kompanów partyjnych.
PODOBNIE JAK MOSLEY, ŻADEN Z EUROPEJSKICH PRZYWÓDCÓW, którzy próbowali pójść w ślady Mussoliniego lub Hitlera, nie zdołał wspiąć się na szczyt władzy we własnym kraju. W Hiszpanii generał Franco zaprosił faszystowską partię Falanga Hiszpańska do koalicji rządzącej, by wkrótce wchłonąć jej członków w swoje szeregi. Portugalski dyktator Antonio de Oliveira Salazar zaadaptował faszystowską koncepcję władzy autorytarnej, jednak nie odważył się podnieść ręki na Kościół i jego doktrynę. Francuska partia „niebieskich koszul”, Solidarité française, jako jedno z wielu prawicowych ugrupowań funkcjonowała w charakterze sparingpartnera dla lewicy. Ta otwarcie pronazistowska organizacja, która głosiła hasło „Francja dla Francuzów”, została zdelegalizowana przez socjalistyczny rząd w roku 1936. Członkowie Nacjonalistycznej Partii w Islandii, ubrani w szare koszule i opaski ze swastyką na rękawie, ślubowali strzec tożsamości etnicznej Islandczyków oraz krzewili wiarę w wyższość rasy aryjskiej. W wyborach nigdy nie udało im się uzyskać więcej niż jeden procent głosów. Rumuńska armia nie mogła się za to zdecydować czy walczyć, czy też współpracować z faszystowskim Legionem Archanioła Michała – charyzmatycznym ugrupowaniem popieranym głównie przez zubożałą ludność z terenów wiejskich, która oczekiwała wzmocnienia swej tożsamości religijnej, rewolucyjnych zmian w polityce, jak również prześladowań Żydów.
Tendencje faszystowskie w tych i innych krajach uległy rozproszeniu, a co za tym idzie – marginalizacji. Faszyzm nierzadko wspierało chętne do walki wojsko, jednak budzące się w szeregach radykalnych partii rewolucyjne nastroje tłumiono w zarodku. We Włoszech i w Niemczech dawni kaprale osiągnęli władzę absolutną, podczas gdy w innych krajach najwyższe stanowiska pozostały w rękach generałów oraz polityków z wyższych sfer.
Jako przypadek szczególny należy potraktować Czechosłowację, która pozostawała pod silnym wpływem Trzeciej Rzeszy. Do pociągu zwanego faszyzm wsiadł były trener gimnastyki, korpulentny Konrad Henlein – polityk bystry, acz krótkowzroczny. Zgodnie z instrukcjami Hitlera za berlińskie pieniądze odgrywał w Czechosłowacji rolę faszystowskiej tuby na użytek zróżnicowanej politycznie niemieckiej mniejszości. Zagraniczni politycy oraz dziennikarze mogli dowiedzieć się od niego niestworzonych historii o brutalnym traktowaniu jego rodaków przez rząd w Pradze. Insynuacje Henleina, dodatkowo nagłaśniane przez nazistów, nie pozostały bez echa. Wielu Europejczyków dało wiarę doniesieniom z Czechosłowacji i, rozumiejąc oburzenie Hitlera, wsparło jego dążenie do interwencji w obronie rodaków.
Dzień ostatecznego rozrachunku nadchodził wielkimi krokami. Henlein zdjął maskę i pokazał swe prawdziwe nazistowskie oblicze. Jego poplecznicy różnili się od zwolenników Hitlera jedynie kolorem koszul (biały) i wzorem sztandaru (biała tarcza na szkarłatnym tle, bez swastyki). We wrześniu 1938 roku nazistowskie oszustwa weszły w bezpośrednią kolizję z rządami prawa. Zwycięstwo kłamstwa nad prawdą okazało się faktem. Na mocy postanowień układu monachijskiego z roku 1938 Francja oraz Wielka Brytania wyraziły zgodę na aneksję 30 procent terytorium Czechosłowacji wraz z jedną trzecią populacji i ponad połową strategicznych bogactw naturalnych kraju. Niespełna sześć miesięcy później Hitler powrócił po resztę.
KONTROWERSJE NA TEMAT POWSTANIA FASZYZMU, KIERUNKÓW JEGO ROZWOJU ORAZ KOŃCA NIE ZATRZYMAŁY SIĘ W GRANICACH EUROPY. Pomimo że samo pojęcie „aryjski” odnosi się do nordyckiego typu błękitnookiego blondyna, rasistowscy wyznawcy nazizmu dopatrywali się jego korzeni w „ludach, które przybyły przed tysiącami lat z wyżyn Azji Środkowej na niziny Indusu i Gangesu, zachowując dzięki surowym zasadom kastowym czystość etnicznną (…). Ludy te nazywają siebie Aryjczykami (…) arystokratami”.
Wspomniana koncepcja spotkała się z przychylnym zainteresowaniem w Indiach, gdzie panoszyli się brytyjscy hegemoni, a z krajów ościennych napierał islam. Hinduscy nacjonaliści z podziwem przyglądali się, jak Mussolini próbował wykrzesać ducha wojowników ze spokojnych Włochów, mając nadzieję na podobną transformację we własnym narodzie. W marcu 1939 roku, dziesięć dni po inwazji Wehrmachtu na Czechosłowację, rzecznik indyjskiej partii faszystowskiej wychwalał „restytucję aryjskiej kultury w Niemczech, mecenat nad nauczaniem religii wedyjskiej oraz wyższość tradycji cywilizacji indogermańskiej”. Podczas drugiej wojny światowej tysiące hinduskich bojówkarzy przybyło do Niemiec, by pod patronatem nazistów utworzyć legion
