YKA
Ilustracja na okładce
Jose Ortega/Images.com/Corbis
Redaktor inicjujący
Monika Szewczyk
Redaktor
Anna Stankiewicz
eBook został przygotowany na podstawie wydania papierowego z 2008 r. (wyd. I)
Warszawa 2014
Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Warszawa 2008
ISBN 978-83-01-17928-1 (ePub)
ISBN 978-83-01-17929-8 (Mobi)
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2
tel. 22 69 54 321; faks 22 69 54 288
e-mail: [email protected]; www.pwn.pl
Skład wersji elektronicznej:
Piotr Wilczek
Co to jest retoryka i dlaczego warto ją studiować?
Retoryka to podręcznik akademicki, który w jednym tomie przedstawia wszystkie podstawowe problemy retoryki w sposób przystępny, ale jednocześnie przeznaczony dla wymagającego czytelnika. Nowoczesny sposób wykładu jest tu oparty na najnowszym stanie badań. W kilkunastu rozdziałach przedstawiono starożytną genezę retoryki, najważniejsze problemy tej dyscypliny (amplifikację, topikę, sztukę argumentacji, kompozycję, tropy i figury, wygłoszenie tekstu), a także relacje między retoryką a współczesnymi dziedzinami wiedzy i działalności człowieka, które wywodzą się z retoryki i bardzo wiele jej zawdzięczają – językoznawstwem, literaturoznawstwem, reklamą, public relations, propagandą polityczną, psychologią i kaznodziejstwem. Książkę kończy rozdział przedstawiający znaczenie retoryki we współczesnej edukacji szkolnej. W ten sposób czytelnik otrzymuje zarys podstawowej wiedzy na temat funkcji, struktury i znaczenia retoryki we współczesnej humanistyce i komunikacji społecznej.
Jak słusznie zauważył w opublikowanym niedawno, syntetycznym artykule Artur Rejter, współcześnie można wyróżnić kilka ważnych pól, na których retoryka znajduje szczególnie podatny grunt:
– szeroko pojęta komunikacja medialna (prasowa, radiowa, telewizyjna, internetowa), ze szczególnym uwzględnieniem takich form jak np.: przemówienie (sejmowe, wyborcze itp.), gatunki dziennikarskie, przede wszystkim publicystyczne (felieton, reportaż, esej, artykuł, wywiad itp.), reklama, teksty public relations; „komunikacja społeczna” – to termin zaproponowany dla wszelkiego typu form komunikacji o charakterze charytatywnym (częstej w ostatnich latach) przybierającej np. formę ogłoszenia bądź apelu;
– komunikacja religijna z wyłączeniem komunikacji ze sferą sacrum (np. modlitwa) – tutaj przede wszystkim wymienić należy homiletykę;
– komunikacja urzędowa – tu jednak pamiętać trzeba o dużym stopniu spetryfikowania struktur tekstowych, jak również o waloryzowaniu mało wyszukanych form perswazji (najczęściej jest to perswazja bezpośrednia, eksplicytna), przejawiających się w takich gatunkach jak: nakaz, rozporządzenie, wezwanie itp. (Rejter 2005: 118)
Podręcznik nasz stanowi odpowiedź na ogromny wzrost zainteresowania retoryką w Polsce w ostatnich latach, związanego między innymi z tym, że uświadomiono sobie olbrzymią rolę retoryki we współczesnej komunikacji medialnej, religijnej i urzędowej, ale także biznesowej.
W ostatnich latach, zwłaszcza w drugiej połowie XX wieku, retoryka funkcjonowała na marginesie polskiej edukacji humanistycznej, choć przez setki lat stanowiła podstawę tej edukacji. W wielu krajach, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, na retoryce opierało się całe wykształcenie humanistyczne, gdyż służyć miało ono wychowaniu człowieka do życia w demokratycznym społeczeństwie, którego postawę stanowi skuteczna komunikacja. Tymczasem w Polsce zapomniano o retoryce – zarówno z powodów politycznych, jak i z powodu złej reputacji retoryki w polskiej tradycji edukacyjnej od czasów późnego baroku. W czasach gdy przeżywamy wielki wzrost zainteresowania retoryką we wszystkich wymienionych tu zakresach komunikacji społecznej, nadszedł czas na zwięzłe i wszechstronne przedstawienie podstawowych zasad i zastosowań retoryki jako sztuki posługiwania się słowem i kształtowania komunikatów.
Retoryka powinna być dla każdego humanisty podstawową dyscypliną, od której zaczyna on swoją refleksję nad językiem, komunikacją czy argumentacją. Jak zauważył wybitny znawca problemu – „ktokolwiek w jakiejkolwiek sytuacji zmuszony jest konstruować teksty […], musi (nawet nieświadomie) posłużyć się określoną retoryką” (Lichański 1984: 23–24). Mówiąc najkrócej: retoryka to „umiejętność efektywnego posługiwania się słowem” (Brooks, Warren 1970: 6).
Według klasycznej definicji retoryka to ars bene dicendi – sztuka dobrego mówienia, gdzie ars oznaczało bardziej umiejętność techniczną, niż sztukę w dzisiejszym rozumieniu, bene wiązało się z pięknem estetycznym, ale też z dobrem jako wartością etyczną, wreszcie dicendi dotyczyło zarówno tekstów mówionych jak i pisanych.
Początki retoryki sięgają starożytnej Grecji, gdzie rozwinęła się zarówno sztuka oratorska, czyli sztuka wygłaszania przemówień, jak i retoryka opisowa, czyli teoria tworzenia tekstów mówionych, a potem również pisanych. Główne zasady retoryki zostały ustalone już w starożytności. Platon określał retorykę jako umiejętność kierowania duszami za pomocą słów i dostrzegał niebezpieczeństwa, jakim podlega ta umiejętność, gdy jest wykorzystywana do celów nieetycznych. Pierwszy systematyczny wykład zasad retoryki dał Arystoteles w swoim dziele Retoryka (Techne rhetorike), gdzie omawia zagadnienia argumentacji, psychologicznych zasad oddziaływania retoryki oraz zagadnienia stylistyczne („elokucyjne”). Pierwszym podręcznikiem retoryki w języku łacińskim była Retoryka dla Herenniusza (Rhetorica ad Herennium), kompletny wykład teorii retorycznej przypisywany niesłusznie Cyceronowi. Marek Tulliusz Cycero, wielki rzymski filozof, mówca i teoretyk retoryki, obok niezapomnianych mów, w których możemy zaobserwować jego talent jako mówcy, stworzył ważne dzieła teoretyczne – traktat o retorycznej inwencji (De inventione), dialog Mówca (Orator), a przede wszystkim dialog O mówcy (De oratore), w którym zawarł niemal pełny wykład teorii i praktyki retorycznej. Największym kodyfikatorem starożytnej retoryki był rzymski teoretyk Marek Fabiusz Kwintylian, który w 12 księgach obszernego dzieła Kształcenie mówcy (Institutio oratoria) przedstawił całość zagadnień dotyczących retoryki, poczynając od najważniejszych zasad wychowania przyszłego mówcy, zgodnie ze starożytną zasadą, że orator vir bonus, dicendi peritus (człowiek dobry, biegły w słowie).
Wyróżniano trzy rodzaje retorycznej perswazji – doradczy (deliberativum – należały
