i samotni. (…) Byliśmy więc wściekli. Nasz gniew był bardzo stary, atawistyczny. Byliśmy wściekli tak jak wszyscy inni cywilizowani mężczyźni, których kiedykolwiek zmuszono do mordowania w imię pięknych haseł64.
Do połowy lat siedemdziesiątych powstały setki nowych nieformalnych rap groups. Pod koniec dekady w wyniku presji politycznej wywieranej przez weteranów wydano oficjalną decyzję o wdrożeniu, w ramach państwowej pomocy dla nich, programu o nazwie Operation Outreach (Operacja Dostęp). Zorganizowano ponad sto ośrodków prowadzonych przez weteranów i działających na zasadzie samopomocy i wzajemnego wsparcia. Nieustępliwość weteranów dała również impuls do systematycznych badań psychiatrycznych. W latach następujących po wojnie w Wietnamie powstawały rządowe programy badań mających na celu rozpoznanie wpływu doświadczeń wojennych na późniejsze życie żołnierzy. W pięciotomowym studium na temat skutków wojny w Wietnamie opisano syndrom znany jako zespół stresu pourazowego, nie pozostawiając cienia wątpliwości co do jego związku z doświadczeniami wojennymi65.
Zaufanie, jakim cieszyły się ruchy antywojenne, i narodowe doświadczenie klęski w kompromitującej wojnie pozwoliły dostrzec w traumie trwałe i nieuniknione następstwo działań wojennych. W roku 1980 po raz pierwszy trauma mogła być zdiagnozowana jako „prawdziwa” choroba. Właśnie tego roku Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne włączyło do swojego oficjalnego wykazu chorób nową jednostkę – otrzymała ona nazwę zespołu stresu pourazowego (post-traumatic stress disorder, PTSD)66. Obraz kliniczny tego zaburzenia odpowiada także opisanej przez Kardinera czterdzieści lat wcześniej nerwicy traumatycznej. W ten sposób trauma, w ubiegłym wieku okresowo zapominana i ponownie odkrywana, trafiła w końcu do diagnostycznego kanonu.
Wojna płci i jej nerwica frontowa
Pod koniec dziewiętnastego wieku studia nad histerią zatrzymały się z powodu pytań o traumę seksualną. W czasie, kiedy prowadzone były te badania, nie było świadomości, że przemoc jest codziennością życia seksualnego i domowego kobiet. Freud dostrzegł tę prawdę i wycofał się w przerażeniu. Przez większość dwudziestego wieku to studia nad weteranami wojennymi prowadziły do rozwoju wiedzy na temat zaburzeń traumatycznych. Dopiero za sprawą kobiecych ruchów wolnościowych z lat siedemdziesiątych stało się jasne, że najbardziej powszechnymi zaburzeniami traumatycznymi nie są wcale te, które dotykają mężczyzn na wojnie, ale te, na które cierpią kobiety w życiu cywilnym.
To, jak wyglądało życie kobiet, było – jako osobiste – ukryte w sferze życia prywatnego. Wielka waga przywiązywana do prywatności stanowiła potężną przeszkodę i przeżycia kobiet czyniła praktycznie niewidocznymi. Mówić o doświadczeniach z życia seksualnego i domowego znaczyło narażać się na upokorzenie, śmieszność i niedowierzanie. Kobiety uciszano strachem i wstydem, a ich milczenie umożliwiało wszelkie formy wykorzystania w życiu seksualnym i domowym.
Kobiety nie miały nazwy na tyranię, z którą spotykały się w prywatnym życiu. Trudno było pojąć, że dobrze funkcjonująca w sferze publicznej demokracja mogła współistnieć z panującymi w domach warunkami prymitywnej autokracji lub w pełni rozwiniętej dyktatury. Nie przypadkiem w pierwszym manifeście odradzającego się w Ameryce ruchu feministycznego Betty Friedan kwestię kobiecą nazwała „problemem, który nie ma nazwy”67. Nie przypadkiem również pierwsza metoda rozwijana w ramach tego ruchu nazwana została „poszerzaniem świadomości” (consciousness-raising)68.
Poszerzanie świadomości następowało w grupach bardzo podobnych do zakładanych przez weteranów rap groups oraz do grup terapeutycznych; panowały tam ta sama intymna atmosfera, ta sama zasada dyskrecji i ten sam nakaz mówienia tylko prawdy. Utworzenie takiej wyjątkowej przestrzeni umożliwiło kobietom przełamanie barier zaprzeczenia, dyskrecji i wstydu, które powstrzymywały je przed mówieniem o doznanych krzywdach. W bezpiecznej przestrzeni gabinetu lekarskiego kobiety zdobywały się na odwagę mówienia o gwałcie, ale mężczyźni, przedstawiciele świata nauki, nie wierzyli im. Kiedy w chronionej przestrzeni grup poszerzania świadomości kobiety mówiły o gwałcie, inne kobiety im wierzyły. Napisany w tamtym czasie wiersz mówi o uczuciu euforii, która towarzyszyła mówiącym otwarcie i słuchanym kobietom:
Dzisiaj
w moim drobnym żywym ciele
siedzę i uczę się –
moje kobiece ciało
tak jak twoje
jest celem na każdej ulicy,
odebrane mi,
gdy miałam dwanaście lat (…).
Patrzę na kobietę, która się ośmiela.
Ośmielam się patrzeć na kobietę.
Ośmielamy się głośno mówić69.
Chociaż metoda poszerzania świadomości przypominała metody psychoterapeutyczne, to miała na celu wywołanie zmiany raczej społecznej niż indywidualnej. Feministyczne rozumienie przemocy seksualnej (sexual assault) umacniało ofiary w dążeniach do przekroczenia bariery prywatności, do wzajemnego wspierania się i podejmowania wspólnych działań. Poszerzanie świadomości było również metodą badania empirycznego. Kathie Sarachild, jedna z twórczyń metody poszerzania świadomości, mówiła o niej jako o wyzwaniu rzuconym nawykom intelektualnym: „Decyzja, by przywiązywać szczególną wagę do naszych uczuć i doświadczeń jako do uczuć i doświadczeń kobiet, a także by wszystkie generalizacje i sposoby myślenia sprawdzać własnym doświadczeniem, była w gruncie rzeczy metodą badania naukowego. Powtarzałyśmy zatem siedemnastowieczne wyzwanie rzucane scholastyce przez naukę: »studiuj naturę, nie książki«, wszystkie teorie poddawaj testowi żywej praktyki i działania”70.
Proces rozpoczęty poszerzaniem świadomości prowadził do stopniowego wzrostu świadomości społecznej. Pierwsze publiczne wystąpienie na temat gwałtu zorganizowane zostało przez New York Radical Feminists (Radykalne Feministki z Nowego Jorku) w 1971 roku. Pierwszy International Tribunal on Crimes Against Women (Międzynarodowy Trybunał Zbrodni przeciw Kobietom) zebrał się w Brukseli w roku 1976. Zmiana prawa dotyczącego gwałtu zainicjowana została w Stanach Zjednoczonych przez Narodową Organizację Kobiet w połowie lat siedemdziesiątych. W ciągu dekady reformy zostały uchwalone we wszystkich pięćdziesięciu stanach, z intencją dodania odwagi do działania zmuszonym do milczenia ofiarom.
W połowie lat siedemdziesiątych amerykański ruch na rzecz kobiet doprowadził także do podjęcia licznych badań naukowych na wcześniej ignorowany temat wykorzystania seksualnego. W 1975 roku, w odpowiedzi na presję wywieraną przez feministki, Narodowy Instytut Zdrowia Psychicznego utworzył centrum badań nad gwałtem. Po raz pierwszy kobiety stały się podmiotem, a nie tylko przedmiotem badania. Wbrew normom panującym w tego typu badaniach na czele większości zespołów badawczych stanęły kobiety. Feministyczne naukowczynie pracowały w bliskiej relacji z badanymi kobietami. Odrzucały przekonanie o tym, że dystans emocjonalny stanowi o wartości badań naukowych, przeciwnie, relacje ze swoimi informatorkami uznawały za istotną wartość. Podobnie jak w czasach heroicznego stulecia histerii, długie i osobiste wywiady raz jeszcze stały się źródłem wiedzy naukowej.
Wyniki badań potwierdziły autentyczność tych doświadczeń kobiet, które sto lat wcześniej Freud uznał za fantazje. Wykorzystanie seksualne kobiet i dzieci okazało się wszechobecne i głęboko zakorzenione w naszej kulturze. Najbardziej zaawansowane badanie epidemiologiczne przeprowadzone zostało na początku lat osiemdziesiątych przez Dianę Russell, socjolożkę i działaczkę na
