inaczej bowiem wygląda istnienie i poznawanie prawa z punktu widzenia naturalizmu, a inaczej – z punktu widzenia antynaturalizmu.
Powyższe uwagi były w zasadzie niezależne (przynajmniej w moim subiektywnym przekonaniu) od jakiegoś konkretnego stanowiska metafilozoficznego. Na koniec chciałbym poczynić parę uwag z punktu widzenia filozofii analitycznej. Dotyczą one kwestii już wcześniej zasygnalizowanej, mianowicie zależności logicznych między twierdzeniami wygłaszanymi przez teoretyków prawa, jako przedstawicieli prawoznawstwa, a tezami wyrażającymi ich poglądy filozoficzne. Ograniczę się przy tym do relacji wynikania logicznego i dla dalszego uproszczenia – do ewentualnej dedukowalności pierwszych z drugich.
Jeśli TP jest twierdzeniem teoretycznoprawnym, natomiast FP – twierdzeniem filozoficznoprawnym, to o ile TP wynika logicznie z FP, mamy do czynienia z uzasadnieniem TP przez FP. Spory w teorii prawa są powszechne – może nie tak bardzo jak w filozofii, ale pojawiają się wystarczająco często, by poddać je analizie. Otóż jeśli TP wynika z FP, to mamy do czynienia ze sporem filozoficznym, a nie wewnętrznym, w obszarze teorii prawa. Zakładam tu, że jeśli A jest zdaniem filozoficznym i B wynika z A, to B jest również zdaniem filozoficznym. Oczywiście jednoznaczne określenie zbioru tez filozoficznoprawnych jest trudne, o ile w ogóle możliwe. Niemniej jednak warto próbować wyznaczyć taki zbiór, ponieważ ma to znaczenie dla analizy doktryn teoretycznoprawnych jako całości zawierających przeświadczenia filozoficzne. Z tego punktu widzenia jest w zasadzie obojętne, czy taka analiza jest przeprowadzana na gruncie prawoznawstwa, czy filozofii, i kto ją uprawia. Ważne jest to, że ani filozofia prawa nie zastępuje prawoznawstwa czy jakiejś jego części – ani teoria prawa, dogmatyka prawa i historia prawa nie zastępują filozofii prawa.
Bergbohm K. (1892), Jurisprudenz und Rechtsphilosophie. Kritische Abhandlungen, Leipzig: Duncker & Humblot.
Coleman J., Shapiro S., Himma K.E. (red.) (2002), The Oxford Handbook of Jurisprudence & Philosophy of Law, Oxford: Oxford University Press.
Hart H.L.A. (2001), Eseje z filozofii prawa, przeł. J. Woleński, Warszawa: Dom Wydawniczy ABC.
Ingarden R. (1961), O dziele literackim, przeł. M. Turowicz, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kamela P. (2006), Teoria prawa a filozofia prawa, „Kwartalnik Prawa Publicznego” VI (4), s. 207–218.
Kaufmann A., Hassemer W. (red.) (1977), Einführung in Rechtsphilosophie und Rechtstheorie der Gegenwart, Heidelberg: C.F. Müller.
Kość A. (2005), Podstawy filozofii prawa, Lublin: Petit.
Krzymuski E. (1923), Historia filozofii prawa do połowy XIX w., Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza.
Lande J. (1959), Historia filozofii prawa, w: tegoż, Studia z filozofii prawa, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 403–557.
Lang W. (1962), Obowiązywanie prawa, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Makarewicz J. (2009), Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy historyczno-rozwojowe, przeł. K. Jakubów, Lublin: Wydawnictwo KUL.
Opałek K. (1986), Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Pattaro E. (red.) (2005–2016), A Treatise of Legal Philosophy and General Jurisprudence, Dordrecht: Springer.
Patterson D. (red.) (1996), A Companion to Philosophy of Law and Legal Theory, Oxford: Blackwell.
Radbruch G. (2009), Filozofia prawa, przeł. E. Nowak, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Szyszkowska M. (1994), Zarys filozofii prawa, Białystok: Temida.
Woleński J. (1970), Empiricism, Theory and Speculation in the General Study of Law, „Archivum Iuridicum Cracoviense” III, s. 35–45.
Woleński J. (2010), Pragmatyzm a filozofia i teoria prawa, „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria” 4 (76), s. 219–231.
Woleński J. (2012), Z zagadnień analitycznej filozofii prawa, wyd. 2 (rozszerzone), Kraków: Aureus.
Woleński J. (2016), Wykłady o naturalizmie, Toruń: Wydawnictwo UMK.
Woleński J., Jakubiec H. (1984), Wieloplaszczyznowość a jedność teorii prawa, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego: Prace z Nauk Politycznych” 20, s. 71–79.
Wróblewski J. (1969), Prawo i płaszczyzny jego badania, „Państwo i Prawo” 24, s. 996–1006.
Wróblewski J. (2015), Postawa filozoficzna i afilozoficzna we współczesnej teorii prawa, w: tegoż, Pisma wybrane, Warszawa: Wolters Kluwer, s. 15–42.
Zajadło J. (2016), Radbruch, Sopot: Arche.
Zirk-Sadowski M. (2011), Wprowadzenie do filozofii prawa, Warszawa: Wolters Kluwer.
FILOZOFIA PRAWA A TEORIA PRAWA
Jerzy Zajadło
Słowa kluczowe: estetyka prawa, filozofia prawa, metodologia, teoria prawa
Prawnicy, używając na określenie „prawa” jako synonimu „ustawy” łacińskiego terminu lex, bardzo często opatrują go różnymi przymiotnikami: certa (pewna), scripta (pisana), stricta (ścisła) i praevia (uprzednia). Tradycyjnie rzecz ujmując, prawo powinno być więc: pewne, pisane, ścisłe i uprzednie. Odnosi się to wprawdzie przede wszystkim do prawa karnego, w kontekście zasady: Nullum crimen sine lege, ale na gruncie filozofii prawa można spróbować nadać temu ujęciu nieco szersze znaczenie. Jeśli bowiem przyjrzeć się bliżej tym przymiotnikom, to okazuje się, że odpowiadają one do pewnego stopnia czterem podstawowym działom filozofii: ontologii, epistemologii, logice i etyce. Związek między tymi określeniami a wymienionymi działami filozofii zostanie omówiony niżej. Oznaczałoby to, że nawet jeśli filozofia prawa uprawiana przez prawników różni się nieco od filozofii prawa in specie, którą zajmują się filozofowie, to jednocześnie z oczywistych względów nie może – czy nie powinna – rezygnować z podstawowego instrumentarium metodologicznego filozofii in genere (Zajadło 2015).
Lex certa potwierdza tylko, że prawo jest jakimś bytem w sensie ontologicznym. Na marginesie można dodać, że jest to jednak byt bardzo specyficzny – o jego istocie przesądza bowiem nie to, że „jest”, lecz raczej to, że „obowiązuje”, na co zwracali uwagę już neokantyści, zwłaszcza ze szkoły marburskiej, na przełomie XIX i XX wieku. Ta specyfika ontologiczna spowodowała, że ciężar współczesnej dyskusji filozoficznoprawnej przesunął się na drugą istotną część filozofii – epistemologię, rozumianą jako ogólną teorię poznania. Nic dziwnego – prawo to przede wszystkim język, w którym sformułowany jest tekst prawny (lex scripta); język stanowi główne źródło poznania fenomenu prawa dla prawników, którzy stosują prawo, i dla adresatów norm prawnych, którzy są zobowiązani do ich przestrzegania. To właśnie językowy wymiar prawa zdecydował o tak szerokim zastosowaniu w obrębie współczesnej jurysprudencji dorobku filozofii analitycznej. Nie jest nam jednak wszystko jedno, jaki to jest język – powinien być ścisły, precyzyjny i zwięzły. Jeśli więc
