żołnierzy, Boerowie byli w stanie zmobilizować do 88 tys. Republiki boerskie liczyły ok. 1,5 mln mieszkańców.
2 Od 1910 Związek Południowej Afryki miał status dominium, w 1961 proklamował niepodległość.
Anatol France
I
Przeglądam gazety francuskie, rosyjskie, polskie oraz angielski „Times” z roku 1900. Najbardziej charakterystyczne wydają mi się gazety francuskie. Powiedziałbym: życie i wyżywanie się dzisiaj, bez myśli o jutrze.
Prasa francuska jest przede wszystkim zajęta Wystawą Powszechną i tym, kto na nią przyjeżdża, a zwłaszcza przyjeżdżającymi monarchami. Przyjeżdża ich dużo. Od króla Szwecji, który wtedy był jednocześnie królem Norwegii, do królów egzotycznej Kambodży; arcyksiążęta austriaccy, wielcy książęta rosyjscy (ci są najpopularniejsi), królowa Portugalii i kilkadziesiąt innych, podobnie dostojnych osób. Jednego i tego samego dnia obwieszcza się przyjazd króla Belgów Leopolda II, monarchy bułgarskiego Ferdynanda I, następcy tronu Szwecji księcia Gustawa oraz ministra spraw zagranicznych austriacko-węgierskiego – Agenora hrabiego Gołuchowskiego.
Prasa francuska zamieszcza często protokoły pojedynkowe, jednostronne odpowiedzi na nie itd. Na pierwszych stronach gazet czyta się zapowiedzi: dziś odbędzie się pojedynek pomiędzy tym a tym. Zresztą jeszcze w roku 1963 czytałem w jednej z gazet paryskich protokół jednostronny w głośnej sprawie politycznego procesu. W roku 1900 nabrał specjalnego rozgłosu pojedynek Rotszylda – przygotowania do niego ciągną się przez dwa tygodnie, w ciągu których co dzień są podawane wiadomości o tej sprawie honorowej. Pewien arystokrata francuski nawymyślał Rotszyldowi od Żydów; sekundantami Rotszylda są dwaj hrabiowie francuscy. Wśród pojedynkujących się osób nie brak oczywiście nazwisk polskich, głośny jest pojedynek hrabiego Ksawerego Orłowskiego. W ogóle kronika towarzyska co chwila wymienia nazwiska polskiej arystokracji: Mikołaj i Roman Potoccy, Radziwiłłowie, Tyszkiewiczowie.
I oto w dniu 2 lipca prasa francuska podaje pierwszą niejasną wiadomość o zamordowaniu w Pekinie ministra niemieckiego barona Klemensa von Kettelera. Morderstwo miało miejsce 18 czerwca1, wiadomość szła przez dni czternaście. Europejczycy w Chinach zaczynają być zabijani.
Te właśnie chińskie wiadomości to kłopotliwe jutro, które rozbawionemu światu europejskiemu się zapowiada.
Na razie reakcje są bardzo typowe: „Dziś mamy – pisze jedna z gazet francuskich – co jest bardzo rzadkie, wiadomości z Chin, które wywierają wrażenie wiadomości prawdziwych”.
W dniu 24 lipca ta sama gazeta pisze z prawdziwie francuską ironią o rozporządzeniu cesarza Chin: „Nie wiadomo tylko, co to za cesarz, a przecież byłoby to interesujące”.
Dnia 29 lipca zostaje zabity we Włoszech przez anarchistę Anioła (nomen niezupełnie omen) Bresciego2 król Humbert I. Najgorsze jest to, że to wydarzenie wymagające kondolencji wypada w szczególnej dla Wystawy Paryskiej chwili. Oto właśnie tego dnia zjeżdża na Wystawę szach Persji Mozaffar ad-Din. Ten szach dłuższy czas przedtem odpoczywał w Contrexéville i nawet stamtąd telefonował, trzymając słuchawkę telefoniczną po raz pierwszy w życiu. Są to czasy, kiedy Paryż opowiada autentyczną anegdotę o chłopczyku, który patrząc przez okno, zawołał: „Mamusiu, mamusiu, powóz biegnie, szukając swoich koników”. Ten chłopczyk z 1900 roku po raz pierwszy zobaczył przez okno samochód.
Paryż jest zakochany w szachu. Taki jest przystojny, przystępny, hojny, wielkopański. Gazety są zalane najdrobniejszymi szczegółami jego dotyczącymi. Szach prosił, aby jego powóz nie był eskortowany. I trzebaż trafu, że kiedy wjeżdżał na Wystawę, jakieś indywiduum bez kołnierzyka wskoczyło na stopień powozu i usiłowało go zastrzelić z bębenkowego rewolweru systemu „Buldog”. Szach, który właśnie kupił sobie laskę ze szpadą w środku, zaczął koło niej majstrować, ale jeden z towarzyszących mu Persów trącił rękę zamachowca i pistolet upadł na podłogę powozu. Wezyr towarzyszący monarsze zasłaniał go swoją osobą, a tłum usiłował zlinczować sprawcę zamachu, wznosząc wiwaty na cześć szacha.
W roku 1894 zabity został Carnot, prezydent Francji, przez Caseria, anarchistę włoskiego. W roku 1898 w Genewie cesarzowa austriacka zabita została przez Lucheniego, anarchistę włoskiego, wreszcie na cztery dni przed zamachem na szacha król Humbert także został zabity przez anarchistę włoskiego. Tak jak za czasów Stanisława Augusta Włosi byli specjalistami od fabrykacji lodów i innych wyrobów cukierniczych, tak teraz w opinii ogółu byli specjalistami od zamachów terrorystycznych. Toteż od razu wszyscy byli przekonani, że zamachowiec na szacha to Włoch, zwłaszcza że mówił południowym akcentem i odmawiał ujawnienia swego nazwiska. Przemawiano do niego po włosku, ale on nie śmiał się i mówił, że nic nie rozumie.
W ciągu jednak godzin kilkunastu ustalono jego tożsamość. Był to niejaki Saison, z przekonania anarchista, karany już uprzednio za podziurawienie nożem swego przyjaciela w czasie kłótni. Co dziwniejsze, ten Saison w czasie służby wojskowej był żołnierzem wzorowym, awansowany na kaprala, i tylko był karany i upominany za zbyt surowy i brutalny stosunek do podwładnych. Obecnie miał kochankę starszą od siebie o lat kilkanaście, którą tyranizował. Zamachu na szacha dokonał wyłącznie dlatego, że instytucja monarchii budziła w nim niesmak i obrzydzenie.
Szach dopytywał się, co Saison miał przeciwko niemu. Gdy się dowiedział, że tu chodziło tylko o brak gustu do monarchów, powiedział uprzejmie: „A, to cieszę się, że to tylko fanatyk”. Po czym przedłużył swój pobyt w Paryżu o dni dwanaście. Podobało się to paryżanom. „C’est chic” – powiadali.
Dorożkarze paryscy ze względu na Wystawę tak podnieśli ceny, że cudzoziemcy zwracali się do policji o obronę przed wyzyskiem.
II
W gazetach paryskich natrafiam na artykulik zatytułowany: Quo vadis. Czytam: „Quo vadis to arcydzieło Henryka Sienkiewicza. Ale pytanie »Quo vadis?« zadaje sobie każdy na Wystawie. Oczywiście, że na pytanie »Gdzie idziesz?« najlepiej sobie dać odpowiedź, że do pawilonu takiego a takiego, gdzie najlepszą dają herbatę”.
Ogłoszenie powyższe, umieszczone w części redakcyjnej numeru, to najlepszy dowód, jaką popularnością cieszyła się wtedy powieść polskiego pisarza. Biła rekordy nakładu, pozostawiając w tyle nakłady wszystkich autorów francuskich. Budziła oczywiście zawodowe zawiści i animozje, to jest uczucia, z których Francuzi bynajmniej nie są wyłączeni.
Wykształcenie klasyczne w szkołach zbliżało czytelnika do sienkiewiczowskiego tematu. Nie było tylko w przekładzie francuskim tego, co u Sienkiewicza jest najwspanialsze, mianowicie prostoty w budowie zdania, tej cudownej polszczyzny szczepionej na łacinie, nasyconej stylistyką łacińską. Największa wielkość Sienkiewicza pozostała w kraju i nie nadawała się do sprzedania na eksport.
III
Ale najbardziej typowym dla 1900 roku pisarzem będzie nie Sienkiewicz, lecz Oskar Wilde, Kipling, Anatol France.
Ten ostatni nazywał się naprawdę Thibault i był synem antykwariusza, co widać rozbudziło w nim zamiłowanie do starych książek
