edər. Belədə qəzetə çıxarmaqdan savayı bir qeyri əlac yoxdur ki, kağızın üstə yazılmış doğru sözlər qapı-pəncərələrdən o iman mənzillərinə çata bilsin. Heç olmaz ki, doğru söz yerdə qalsın. Hər ildə on qəzetə oxuyandan birisi oxuduğunu qansa, onların qədəri ilbəil artar. Axırda o səd ki, suyun qabağını kəsmişdi və suyu axmağa qoymurdu – rəxnə tapır və su mürurla səddi uçurub aparar. Sonra düşmənin düşmənliyi, dostun dostluğu və dost göstərən doğru yolun doğruluğu aşkar olar…”
Həsən bəy tələbə ikən ana dilində bir qəzetə yaratmaq arzusunu bəsləyirdi. O vəqtlər Rusiyada yaşayan türk tatarların qəzetəsi olmadığı kimi, bu dillərdə küçük kitabçalar da nəşr olunmayırdı. Qafqaziya türkləri arasında türk dili işlənməzdi. Bura türkləri ərəb və fars dilini yazı işlərində ana dili kimi işlədərdilər. Bu yabançı dillər də xas sifətin malı olmuşdu. Ərəb dilini ruhanilər cəmaəti “Allah dili” deyə tanıdırlar. Fars dili də tacirlərin, ədiblərin və “Şahnamə”dən ləzzət alan bəylərin dili olmuşdu. Türk dili isə yoxsul əhalinin dili olduğundan “fəqir” və “qaba” hesab olunurdu. Türk dilinin bu qadar düşkün bir dövründə bu dildə qəzetə çıxarmağı kimsə xəyalına belə gətirməzdi.
O zamanın ədiblərinə türk dilində şey yazdırmaq olurdumu? Tərəkəmə dilində kim yazar? Yazarsa da, onu kim oxur?! İndiki zamanın ədibləri fars və ərəb kəlmələri ilə dolu yazıdan ləzzət aldıqları kimi o zamanın da ədibləri fars dilindən xoşlanırdılar.
Bu çürük ədaların, türk dilinin ədəbiyyat dili olmamasının və bu dilin qayət qaba olmasının əleyhinə çıxmağa cürət istəyirdi. Bunun kökünə balta çalmaq üçün yenə də Həsən bəy addım atır və bu təşəbbüsü öz öhdəsinə alır. Bu mübarizədə Həsən bəy yenə də xas sinfi ilə üz-üzə gəlirdi. Bu təşəbbüsün, yəni qəzetə çıxarmağın ikinci bir qorxusu da var idi. O da çar hökumətindən bu xüsusda icazə almaqdı.
Azərbaycan türklərinin gəlmişləri çar hökumətinin zülmünə qarşı “sədaqətlə” cavab vermək istəyirdilər. Bunlar zəiflik göstərdikcə üzərlərinə olan təzyiq daha da şiddət edir və nəticə etibarilə arası kəsilmədən hüquqları da azalırdı. Öz keşişlərinə ruhani məktəblər açmaq, akademiya saxlamaq ixtiyarını vermiş çar hökuməti müsəlman ruhanilərinə bu hüququ verməmiş və bəylərin də bəyliyini təsdiq etməmişdi. Təbiidir ki, çarın “mərhəmətini” gözləyən bu güruh qəzetə nəşrini tələb edəməzdi. Bu adamların digər düşünməsi də var idi. O da çar hökumətini, onun xoşuna gəlməyən məktəb, qəzetə və sairə tələb etməklə acıqlandırmamaqdan ibarətdi, müsəlman ruhaniləri də türk kütləsinin savadsız qalmasını istəyirdilər.
Böylə mühitdə qəzetə icazəsi almaq çox çətin idi. Həsən bəyi də məsələnin bu cəhəti çox düşündürürdü. Vətənlərinə, Azərbaycan millətlərinə türk adı verməyə cəsarət edəməyən azərbaycanlılar arasından çıxmış Həsən bəy, ən nəhayət, hökumətdən qəzetə nəşrinə müsaidə istəyir. İcazənin verilməsi 3-6 il çəkir. Qəzetəyə icazə verilməyir.
Bu vəqtlər Bakıya Staroselski adında bir qubernator (vali) gəlir. Bu adam rus bəylərindən (dvoryanlarından) olduğuna baxmayaraq, babaları kimi kəndlilərin bir qadar maarif almasına tərəfdar idi. Bunun həyat yoldaşı da gürcü idi. Bu xanımın da qəzetənin icazəsinə ola bilsin ki, çox təsiri olmuşdu. Bunların yardımı ilə “Əkinçi” adlı türk qəzetəsinin nəşrinə müsaidə alınır. Bu adla Qafqaziyada və bütün Rusiyada birinci qəzetə idi ki, nəşr olunurdu.
Qəzetənin birinci mürəttibi Minasov adlı bir erməni olmuşdur. Hürufat az olduğu üçün qəzetə bir neçə dəfəyə çap olunurdu. Qəzetə iki həftədə bir dəfə nəşr edilirdi. Həsən bəyə qəzetə işlərində şagirdləri çox yardım edirdi. Onlar qəzetənin poçta verilməsi, əhali arasında paylanması işlərində çalışırdılar.
Qəzetə çıxdığı gün bunlar üçün bayram olurdu. Qəzetənin birinci nömrəsi 1875-ci ilin 22 iyulunda çıxmışdır. Bu gün Həsən bəyin həyatında ən böyük və ən əziz günlərdən idi. İlk səhifəsi çıxan kimi tez alıb evə gəlir və evdəkilərə göstərərdi. Qəzetənin çıxdığı gün Həsən bəy üçün bayram hesab olunurdu. “Əkinçi” üçün sərf etdiyi əmək həqqində məzkur qəzetənin üçüncü nömrəsində böylə yazır:
“Bizim zəhmətimiz həddən çıxıb! Bir mətləbi özümüz yazıb, ağardıb, çapxanaya verməklə zəhmətdən xilas olsaydıq çox xoşbaxt olardıq. Amma iş böylə düşübdür ki, biz gərək çapxanada da işləyək! Dünyada hər qəzeti beş, ya on adam inşa edir. Onu çap elədən, hürufunu düzən, qələtlərini düzəldən başqa kəslər olur, amma bu işlərin hamısını gərək mən tək özüm görəm, hətta müsəlman şəhərində bir savadı olan müsəlman yoxdur ki, qəzetəyə baxıb onun qələtini düzəltsin! Ya hürufunu düzsün! Hərgah bu zəhmətlərdən artıq zəhmət olmasaydı yenə bir tövr yola gedərdik. Amma dərd budur: bizim elə zəhmətimiz var ki, qeyri qəzetəçilərin ondan heç xəbərləri yoxdur. Əvvəli, bu hürufat İstanbulda alınıbdır, çünki bizim dildə bəzi hərflər məsələ: f, k, r artıq işlənir, ona bina o hərflər qəzetəmizə çatışmır. Bu səbəbə bir mətləbi yazan vəqtdə nə ki ol mətləbin məzmununu və qeyri əhvalatları yoxluyuruq, hətta məzkur hərflər az işlənsin deyə bəzi sözləri götürüb, əvəzində başqa söz yazırıq. Əlbəttə, belə olan surətdə mətləb biz istədiyimiz kimi vazeh olmur.
Saniyən, bizim məxsusi çapxanamız yoxdur. Qəzetəmiz Qubernski pravleniyanın çapxanasında basılır. Əlbəttə, özgələr bizim işə özümüz kimi can yandırmır və bu barədə olan kəsirlər bizim təqsirimiz deyil. Qəzetənin bu qüsurunu görənlər bizə gülürlər. Lakin gülmək yeri deyil, ağlamaq yeridir ki, bizim müsəlmanların bircə qəzetəsini basdırmağa adamı yoxdur!”
Qəzetənin çox hissəsini Həsən bəy özü yazırdı. Başqa yazıçıları danışdırmaq lazımdır. Buna görə də tanıdığı və bildiklərinə müraciət edərək onların da iştirak etmələrini arzu edirdi. Qəzetənin küçüklüyü, ayda iki dəfə çıxması bir çox məktub və məqalələrin dərc edilməməsinə səbəb olurdu. Bəzi məqalələri də sansor (senror – T.A) buraxmayırdı. Məqalələrin dərc edilməməsi bəzi mübahisəli məsələlərin məktublarda davam etdirilməsinə səbəb olurdu.
Həsən bəy qəzetəsinin səhifələrində ictimai məsələlərə aid də mübahisələr açmaq və bununla da başqalarının fikrini bilmək istəyirdi. Mollaların və başqa imtiyazlı siniflərin əleyhinə cəbhə açdıqca bir çox hücumlara məruz qalırdı. Bəzən bunun üçün həcvlər deyilir, söyüşlər yazılırdı. Bunlar o qədər həyasızcasına yazılırdı, kimsəyə oxumaq və göstərmək böylə olmayırdı.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту
