1928 yılında tutuklanır. 1930 yılında on yıllığına, Sibirya’nın Arhangelsk bölgesine sürgüne gönderilir. Ardından Baytursınulı’nın çalışmaları durdurulup eserleri toplatılır. 1934’te M. Gorki’nin eşi P. Peşkova, Uluslararası Kızıl Haç örgütü üyesi olarak hükûmete genel af talep eden bir mektup gönderir. Mektup üzerine serbest bırakılanlardan biri de Baytursınulı’dır. Ülkesine döner. Üç yıl sonra (1937) tekrar tutuklandığında ‘Halk düşmanlığı’ ile suçlanır. Yargılanır, ölüm cezasına çarptırılır. O, ‘Kazakların kendi topraklarına, sularına sahip olması gerektiğini belirtmek, Kazak Türkçesi ile ders kitapları yazmak, Kazak Türkçesi gramerinin esaslarını tespit etmek, Arap alfabesinden Latin alfabesine geçmeye karşı çıkmak, millî bir edebiyatın oluşumu için çabalamak, köy okullarının sayısını arttırmak, eski bir ‘Alaş Orda’cı olmak, Komünist partiye mensup olmamak ve ideolojisini yaymaya çalışmamak, Basmacılar4la, özellikle de Zeki Velidî Togan ile bağlantı hâlinde olmak’la suçlanır. Ona isnat edilen ve idamına sebep olan suçlar ise şöyledir: ‘1919’da Lenin tarafından Alaş Ordacılar’a af çıkarıldıktan sonra da Velidov (Zeki Velidî) ve Ermekov’la birlikte Şura Hükûmeti’ne5 karşı örgüt kurmak, Velidî ile ilişki kurmak ve şifreli mektuplaşmak, 1926’da Bakü’deki Türkoloji Kurultayı’nda M. Fuat Köprülü’den Zeki Velidî hakkında haberler almak, Almanya’daki bir öğrenci vasıtasıyla Zeki Velidî’den şifreli bir mektup almak ve bu mektubu saklamak, halk düşmanlığı yapmak, Japon casusu bir kadınla münasebet kurmak, 1927-1928 yılları arasında Sovyet hükûmetine karşı silahlı mücadele başlatmak için faaliyet yürütmek’ (Alibekiroğlu 2005: 94).
Bazı kaynaklara göre 8 Aralık 1937, bazısına göre de 1938 yılında Torgay ilçesi Cangeldi köyünde kurşuna dizilerek katledilir. Cesedi gizlice, Almatı dışındaki bir yere gömülür (Alibekiroğlu 2005: 93). Akgül, topluma millîyetçi bakış acısıyla yaklaşan, ceditçi anlayışa sahip, Türkçe eserler veren Şekerim Kudayberdiulı, Ahmet Baytursınulı, Mağjan Jumabayulı, Jusipbek Aymavıtulı ve Mirjakıp Duvlatulı gibi aydınların sun’i gerekçelerle katledilmelerinin Rusların yapay gelenek oluşturma süreciyle ilişkili olduğunu vurgular (2011: 20).
C. Ahmet Baytursınulı’nın Eserleri
Ahmet Baytursınulı’nın eserleri şunlardır:
Okuv Kuralı (Okuma Kitabı): Kazak Türkçesinin ses bilgisi özelliklerine uygun olarak düzenlenmiş Arap harfli alfabedir. 1912 yılında Orenburg’da yayınlanmıştır. Eser, Usul-i Cedid sistemi doğrultusunda kaleme alınmıştır.
Til Kural (Dil Bilgisi Kitabı): İlk yayınları 1914/15’te Orenburg’da yapılan eser, dilbilgisi konularını ele almaktadır (Moldatayev 1997: 46). Kitap, Kazak dilinin sarfı ile ilgilidir6. ‘Til Kural’da, dille ilgili genel bilgiler, daha sonra konuşma ve cümle, cümle ve kelime, kelime ve hece, hece ve ses konuları verilmektedir. ‘Kazak Dilindeki Sesler ve Onların Harfleri’ başlığı altında Kazak Türkçesi’nin sesleri tanıtılır.
Bayanşı (Başlangıç veya Yöntem Kitabı): 1920’de Kazan’da yayımlanan ‘Kazakça Elippege Bayanşı (Kazakça Alfabeye Başlama)’ adlı eserde alfabe ve alfabe öğretimi konusundaki yöntem hakkında bilgi verilmektedir. ‘Yazı İşaretleri’ kısmında Arap harfli Kazak alfabesi konusunda bilgi yer almaktadır.
Til Tanıtkış (Dil Bilgisi): İkinci sınıflar için hazırlanmış bir okuma kitabı (1925, Orenburg) eserde cümle bilgisi, iyelik ve hal çekimi, isimden isim türetme ekleri, sıfatlar, sayılar, zamirler, fiiller, fiil çatıları örneklerle açıklanmaktadır. Kitapta zarflar, edatlar ve ünlemler de ele alınmaktadır. Baytursınulı, 1926 Bakü Türkoloji Kongresi’nde ‘Türk Lehçelerinde Terminoloji’ adlı bildiri sunmuştur. Onun türetmiş olduğu terimler, Kazak Türkçesinin farklı alanlarında bugün bile kullanılmaktadır (Koç vd. 2007: 473).
Edebiyet Tanıtkış (Edebiyat Teorisi): Kazak estetiğinin temeli kabul edilen eser 1926’da Taşkent’te yayımlanmıştır. Eser dilin varlığı, dil kullanımı, edebi eserlerde dilin kullanılışı konularını ele almakta, edebiyat hakkında teorik bilgiler sunmaktadır. Eser, ‘Edebiyat nedir?’ sorusunun cevabını arar. Sözlü ve yazılı edebiyatın tanımı7, tasnifi, türleri, akımlar, yöntemler, tenkit ve edebiyat teorisiyle ilgili birçok mesele ele alınır. Eserde kullanılan ve bugün de kullanılmaya devam eden edebiyat terimleri Baytursınulı tarafından türetilmiştir (Hüseyin 2002: 222; Baytursınov 1989: 137-317, 1991: 340-461).
Til Jumsar (Dilin Kullanımı): 1928’de Kızılorda’da yayımlanan eserde, konuşma, okuma ve yazma dilinin kullanımı ve bu konudaki yöntemler anlatılmaktadır.
Er Sayın Destanı: Eser, 1915 yılında Potanin’in doğumunun 80. yıl dönümüne armağan olarak hazırlamış, 1923’te Moskova Milletler Komiserliği Doğu Halkları Kitapları arasında yayımlanmıştır. Destana önsöz ve açıklamalar da eklenmiştir (Baytursınulı 1991: 97).
23 Joktav (23 Ağıt): Kazaklar arasında söylenen 23 ağıtın derlenmesinden oluşan ‘23 Joktav’ adlı eserin başında ‘Kazak tarihinin dört yüz yılını içine alır. – Derleyen, düzenleyen Baytursınulı Ahmet’ açıklaması vardır (Baytursınulı 1991:143). Baytursınulı, ağıtları derlemek yanında sistemli bir hale de sokmuştur. Eser, 1926’da Moskova’da Sovyetler Birliği Ülkeleri Merkez Basması’nda yayımlanmıştır. Eser, bu alanda ilk örnek olması açısından önemlidir. Eserdeki ağıtlar içinde ‘Mamay Batır, Kaz Davıstı Kazıbek, Kenesarı- Navrızbay, Ertorı, Erğazı, Abdığapar’ gibi tarihi kişilikler hakkındaki ağıtlar da yer almaktadır (Baytursınulı 1991: 143-208).
‘Masa’ ve ‘Avdarmalar’: Baytursınulı’nın 1911’de Orenburg’da yayımlanan ‘Masa’ adlı ilk şiir kitabı, aydınlanma kavramı çerçevesinde kaleme alınmıştır. Halkı bilinçlendirme amacı güden eser, değişimin, ilerlemenin, aydınlanmanın, gelişmenin sembolü olarak ‘Masa’ adıyla yayımlanmıştır. ‘Masa’, aslında bu amaçlar için çalışan şairdir ve aydınlardır. O, uyanamayan halkı uyandıracak güçtür. Eserde Baytursınulı, kendi hayatını, çektiği zorlukları, yetimliği, sürgünleri anlatmak yanında Kazak halkının yaşadığı eziyet ve sıkıntıları işlemiştir. Eserde, halkına ve vatanına sahip çıkmayanlar, makam ve para peşinde koşan zenginler eleştirilir. Bağımsızlık ve özgürlük için, halkı ve vatanı için kendini feda eden mücadeleci insanlar anlatılır.
Baytursınulı, Kazakların bütün zorlukları aşmasının tek yolunun eğitim olduğunu ifade eder.
Baytursınulı’nın çevirileri (Avdarmalar) Kazak edebiyatı içerisinde özellikle Rusça’dan yapılan çevirilerin ilk örneklerinden olması bakımından da önemli bir yere sahiptir. Bu çeviriler, Kazak yazar ve şairlerine tecrübe kazandırmış, Batı edebiyatını tanımalarını sağlamıştır. Baytursınulı’nın Krilov, Sumarakov, May-kov, Hemnitser, Puşkin, Lermantov ve lirik şair Nadson’dan yaptığı çeviri eserlerden olan ‘Kırık Mısal’ 1909 yılında Petersburg’da
Türkistan’ın bağımsızlığı için 1924’ten itibaren Kızıl Ordu’ya karşı uzun bir sure silahlı mücadele vermiş, bir ara Enver Paşa’nın da komutanlık ettiği Türk örgütü.
Sovyetler Birliği tam olarak teşkil edilene kadar tüm Rusya’yı yönetmek üzere oluşturulmuş geçici Bolşevik hükûmet.
bk. Nergis BİRAY (2005). ‘Ahmet Baytursınulı’na Göre Kazak Türkleri Yazılı Edebiyatının Dönemleri ve Türleri’,
