’n fietswiel wat opgepomp word. Die gas word warm en wil uitsit, maar die swaartekrag knel dit onverbiddelik vaster tot die gas in die hart van die klont van die hitte gloei.
Die hittegolwe worstel deur die digte, swaar sop van die warm newel buitentoe. Die newelwolk is nie meer donker nie, maar gloei met ’n rooi skynsel en gee ’n bloedige, vlammende skyn aan die omliggende wolk. ’n Lig is aangesteek. ’n Protoster word gebore. Ster is dit nog nie.
’n Splinternuwe sterretjie
Die protoster word geteister deur die kragtige en steeds toenemende knyptang van gravitasie. Die gasbol kan nie die geweldige massa teenhou wat hom van buite vasdruk nie. Daar is nie genoeg energie in sy hart om die geweldige druk van buite te trotseer nie. Die protoster word ineengepers. Dit krimp en word kleiner en kleiner en warmer en warmer. Steeds neem die druk van buite genadeloos toe.
Diep in die hart van die protoster bereik die hittegraad eindelik ’n ongelooflike 10 miljoen grade Celsius. ’n Siedende orkaan van hitte en druk ontstaan. Dit lyk of ’n onbeheerde, ontsaglike natuurramp die protoster getref het, of ’n hele brok van die heelal op homself instort.
’n Nuwe, gewelddadiger reaksie word ontketen: waterstof-“verbranding” word aangesteek. ’n Miljoen waterstofbomme ontplof in die hart van die protoster. Die donker wolk is in pynlike kraam. ’n Ster is besig om gebore te word. Soos Esegiël sy wolk in ’n ander verband beskryf: “van binne uit, uit die vuur uit, blink dit soos gloeiende wit metaal”.
’n Splinternuwe sterretjie blink dof in die wolk. In die proses word waterstof in helium omskep. Waterstofkerne wat deur fusie saamsmelt, vorm heliumkerne. Die heliumkern se massa is ’n titseltjie minder as die waterstofkerne waaruit dit gebore is.
Die orige massa of materie is omgesit in energie in die vorm van hitte en lig. Die energie beur uit die hart van die ster buitentoe, teen die geweldige swaartekrag wat binnetoe druk. Die pasgebore ster se gravitasiemassa van buite en sy uitdyende energie van binne kom in ewewig en hy krimp nie verder nie.
Die meeste van die sterre aan die hemel is sulke jong sterre wat waterstof “brand” en dit in helium verander. Die energie wat in ’n ster se kern ontketen word, het ’n miljoen jaar nodig om deur die ster se kokende buitenste lae te worstel voordat dit die oppervlak bereik. Dít is wat die ster laat skyn.
As ’n foton in ’n reguit lyn van die middel van die son na die oppervlak kon vlieg, sou dit net 2,5 sekondes duur. Maar in werklikheid duur dit gemiddeld tien miljoen jaar vir ’n foton om die son se oppervlak te bereik, al het dit die hele tyd teen ligsnelheid getrek. Die foton se slingerpad is dus tien miljoen ligjare lank. Volgens John Gribbin (1997. Companion to the Cosmos. Londen: Butler & Tanner, bl. 464) sou dit, as die pad reguit gemaak kon word, vyf keer verder gestrek het as die afstand tussen die aarde en die Andromeda-galaksie. “Anders gestel: As ons vandag kyk wat op die son se oppervlak gebeur, sien ons die gevolge van wat tien miljoen jaar gelede in die sonkern aangegaan het.
“Kyk ons na die son se oppervlak, kan ons nie seker wees nie dat die kern-interaksies reeds tien miljoen jaar gelede afgeskakel het (of stadiger verloop het) in die een of ander tyd in die afgelope miljoene jare.”
Eintlik is daar van “verbranding” geen sprake nie. Die proses is ’n termo-kernreaksie waarin ligte in swaarder elemente omskep word. Dít is alleen moontlik in die ondenkbare toestande van geweldige hitte en druk wat in die harte van sterre bestaan.
In die “vuur” van sterre is dit waterstof wat “brand”. Die “as” wat oorbly, is helium. Hierdie proses kan miljoene jare duur. Die ster is stabiel en straal energie egalig in die vorm van hitte en lig uit.
Ons eie ster, die son, is nou in hierdie fase van volwasse, bestendige, middeljarige uitstraling. Elke sekonde word 400 miljoen ton waterstof in helium omskep. Elke uur word die son dus 1 440 000 miljoen ton ligter! Dit is egter geen rede tot kommer nie. Die son is sowat 5 000 miljoen jaar oud en het nog 5 000 miljoen jaar om te lewe voordat sy waterstof sal begin opraak en hy sy einde sal nader.
Soos mense het sterre ook ’n lewensiklus van geboorte, jeugdige ontwikkeling, volwassenheid, veroudering en dood. Soos alles wat lewe is ook óns son tydelik, hoewel dit teen die tydskaal van die menslike bestaan na ’n ewigheid lyk.
Lord Kelvin, die Skotse fisikus en elektriese ingenieur wat ’n groot bydrae gelewer het tot die begrip van termodinamika en elektromagnetiese straling, het lank gelede bereken dat as die son se vuur met steenkool gebrand het sodat dit net so helder geskyn en net soveel hitte afgegee het, dit net ’n paar duisend jaar sou geleef het.
Dit is interessant om die tydskaal van ons son en die aarde met die tydskaal van die menslike geskiedenis te vergelyk. As die son se huidige ouderdom, rofweg bereken, aan agt dae gelykgestel sou word:
• Sou die aarde ’n week oud wees.
• Sou dinosourusse vyf of ses uur gelede gelewe het.
• Het ape drie uur gelede in die takke begin swaai.
• Het die Ystydperk ’n anderhalwe sekonde gelede opgehou.
• Het Jan van Riebeeck ’n twintigste van ’n sekonde gelede aan die Kaap geland.
Is daar plekke waar ek kan sien hoe sterre gebore word?
Daar is baie sulke “kosmiese baarmoeders”. Die Orion-newel is een van die skouspelagtigstes, en is ook maklik sigbaar. Foto’s is geneem van ’n stergeboorte wat hier plaasgevind het. Op onlangse foto’s van ’n deel van die Orion-newel, wat as ’n dowwe silwer vlekkie met die blote oog sigbaar is, is ’n sterretjie te sien wat nie op soortgelyke foto’s voorkom wat jare gelede geneem is nie.
Omdat ons in die Suidelike Halfrond is, staan Orion (die Jagter) vir ons op sy kop. Hierdie indrukwekkende sterrebeeld is van so te sê alle dele van die wêreld sigbaar en is een van die bekendste sterrebeelde. Dit is een van die weiniges wat naastenby lyk soos die figuur waarmee dit vereenselwig word.
Vier blink sterre wat ’n onreëlmatige vierkant vorm, is die skouers en bene van die reuse-krygsman. ’n Ry van drie sterre in die middel (die Drie Konings) stel die gordel voor. In Job 38:31 word hierdie drie “gordelsterre” die “band van Orion” genoem. Nog ’n ry van drie dowwe sterre wat “regop” staan, is die swaard wat vir ons onderstebo hang.
Een van die opvallendste kenmerke van die konstellasie is die groot newelvlek wat die middelste van die drie sterre van die swaard omswewe. Met ’n verkyker is dit duidelik sigbaar. Die newelvlek is meer as 1 300 ligjare ver en ons sien dit dus soos dit 1 300 jaar gelede was. Die newelvlek is 25 of 30 ligjare groot, dit wil sê lig het tussen 25 en 30 jaar nodig om van die een na die ander kant te trek.
Die sigbare silwer newelvlek is net ’n klein deeltjie van die wolk. Dit glim omdat die gas en stof bestraal word deur die ultravioletlig van die pasgebore warm, helder sterre.
Orion (die Jagter) met die sterre Rigel links bo en Betelgeuse regs onder. Die Groot Newel M42 omhul die middelste ster van die drie wat Orion se swaard vorm.
Die meeste sterre se geboorteplekke is nie so helder verlig nie. Dit lyk soos donker wolkklonte wat swart teen die blink agterdoek van verre sterre sigbaar is. ’n Voorbeeld hiervan is die bekende Perdekopnewel, ook in Orion. Dié pikswart “perdekop” is ’n donker silhoeët teen ’n blink newel ver agter.
Hoeveel sterre en planete gaan uit hierdie newels, die sterbaarmoeders kom?
