kłopotów jest zaś urodziwa Mariette? Może przesłanie filmu jest kusząco ironiczne: Mariette odgrywa rolę węża odciągającego Gastona od jego rozkosznie grzesznego ogrodu edeńskiego? […] Rajem, dobrym życiem, jest pełne atrakcji i ryzyka życie przestępcy, pokusa przychodzi zaś ze strony pani Colet, której bogactwo wabi beztroskim dolce vita, bez kryminalnej brawury i forteli, jedynie z monotonną hipokryzją klas wyższych8.
Piękno tej interpretacji polega na tym, że łączy ona rajską niewinność z atrakcyjnym i dynamicznym światem wykroczeń – ogród edeński zostaje zrównany z życiem kryminalisty, a szacunek wyższych sfer z pokusami węża. To paradoksalne odwrócenie łatwo wyjaśnić, odwołując się do szczerego wybuchu złości Gastona, pierwszego i jedynego w całym filmie, kiedy Mariette odmawia zawiadomienia policji, mimo zapewnień bohatera, że prezes jej firmy od lat okrada ją na miliony dolarów. Nie miała problemu ze zgłoszeniem przestępstwa, gdy zwykły włamywacz ukradł stosunkowo niewielką część jej majątku, ale jest gotowa przymknąć oko, kiedy w grę wchodzi o wiele poważniejsza kradzież dokonana przez osobę z tej samej klasy społecznej co ona. Czy Gaston nie parafrazuje słynnego zdania Bertolta Brechta „Czymże jest obrabowanie banku w porównaniu z jego założeniem”? Czymże jest zwykły rabunek, jakiego dopuszczają się ludzie pokroju Gastona i Lily, w porównaniu z kradzieżą milionów dolarów za pomocą machinacji finansowych?
Należy jednak zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt: czy przestępcze życie Gastona i Lily naprawdę jest takie „pełne atrakcji i ryzyka”? Czy pod powierzchnią obydwoje nie są „typową parą mieszczańską, sumiennymi profesjonalistami o wyszukanych gustach, japiszonami, którzy wyprzedzili swój czas? To Gaston i Mariette są prawdziwie romantyczną parą, która wystawia się na ryzyko miłości. Kiedy główny bohater wraca do Lily i życia poza prawem, podejmuje sensowną decyzję, zajmuje swoje miejsce, dokonuje bezpiecznego wyboru. Nie bez żalu, co widać w jego ostatniej i przeciągającej się rozmowie z Mariette, pełnej skruchy i żarliwości po obu stronach”9.
Gilbert Keith Chesterton zauważył, że powieść detektywistyczna:
przypomina nam w pewnym sensie o tym, że cywilizacja jest najbardziej zdumiewającym i najromantyczniejszym rodzajem rebelii […]. Kiedy detektyw, kierowany nieco bezmyślną odwagą, rusza samotnie na bój ze światem przestępczym, to z pewnością służy nam jako przypomnienie, że to obrońca sprawiedliwości społecznej jest pierwotną figurą poetycką, a włamywacze i rzezimieszki są spokojnymi, starymi konserwatystami, cieszącymi się odwiecznym szacunkiem małp i wilków. Powieść detektywistyczna […] opiera się na rozpoznaniu, że moralność jest najmroczniejszym i najodważniejszym występkiem10.
Czy to nie jest również najlepsza definicja związku Gastona i Lily? Czy tych dwoje włamywaczy nie żyje w swoim raju, zanim pojawia się pokusa moralności? Kluczem do tej interpretacji jest paralela między przestępstwem (kradzieżą) a rozwiązłością seksualną: co jeśli w naszym ponowoczesnym świecie, w którym przekraczanie granic jest świętością, w którym wierność małżeńska jest postrzegana jako przeżytek dawnych czasów, to ludzie pragnący jej dochować są prawdziwymi wywrotowcami? Co jeśli dziś to małżeństwo jest „najmroczniejszym i najodważniejszym występkiem”? Na takiej przesłance opiera się Sztuka życia Lubitscha: kobieta prowadzi szczęśliwe, spokojne życie z dwoma mężczyznami, niebezpiecznym eksperymentem jest dla niej próba życia w małżeństwie, która okazuje się żałosnym niepowodzeniem, bohaterka wraca więc do bezpiecznego rozwiązania, jakim jest związek z dwoma mężczyznami. Ostateczny wynik tych zmagań można podsumować, parafrazując słowa Chestertona:
małżeństwo jest najbardziej zdumiewającym i najromantyczniejszym rodzajem rebelii […]. Kiedy para kochanków, kierowana nieco bezmyślną odwagą, wypowiada przysięgę małżeńską w świecie pokus i rozwiązłych przyjemności, to z pewnością służy nam jako przypomnienie, że małżeństwo jest pierwotną figurą poetycką, a osoby niewierne i uczestnicy orgii są spokojnymi, starymi konserwatystami, cieszącymi się odwiecznym szacunkiem rozwiązłych małp i wilków. Przysięga małżeńska opiera się na rozpoznaniu, że małżeństwo jest najmroczniejszym i najodważniejszym występkiem.
Gdy stajemy przed podstawowym wyborem politycznym współczesności, natrafiamy na podobną wieloznaczność. Cyniczni konformiści mówią nam, że emancypacyjne idee większej równości, demokracji i solidarności są nudne, a nawet niebezpieczne, bo prowadzą w stronę szarego, przeregulowanego społeczeństwa, jedynym rajem jest zaś znany nam dobrze „skorumpowany” świat kapitalizmu. Pierwszy krok w stronę działań na rzecz radykalnej emancypacji polega na rozpoznaniu, że to właśnie dynamika kapitalizmu jest nudna, ponieważ pod pozorem nieustannej zmiany oferuje jeszcze więcej tego samego, a walka o emancypację jest nadal najśmielszym z przedsięwzięć. Zamierzam argumentować na rzecz tego drugiego podejścia.
Istnieje genialna anegdota na temat brytyjskiego snoba, który odwiedza Paryż i udaje, że zna francuski. Idzie więc do drogiej restauracji w Dzielnicy Łacińskiej i zapytany przez kelnera: „Hors d’oeuvre?”11, odpowiada: „Nie, nie jestem bezrobotny, zarabiam wystarczająco dużo, aby móc tutaj zjeść! Co pan poleca jako przystawkę?”. Kelner proponuje surową szynkę: „Du jambon cru?”12. Snob odpowiada: „Nie, nie sądzę, abym ostatnim razem próbował u was szynki, ale w porządku, niech będzie. Co z daniem głównym?”. „Un faux-filet, peut- être?”13. Snob wypala gniewnie: „Proszę przynieść mi prawdziwy, powiedziałem, że mam wystarczająco dużo pieniędzy! I niech się pan pospieszy!”. Kelner zapewnia go: „J’ai hâte de vous servir!”14, na co snob odpowiada: „Dlaczego miałby pan nienawidzić obsługiwania mnie? Zostawię dobry napiwek!”. W końcu orientuje się, że jego francuski nie jest najlepszy, więc aby poprawić swoją reputację i pokazać się jako człowiek kulturalny, życzy kelnerowi dobrej nocy po łacinie, ponieważ restauracja znajduje się w Dzielnicy Łacińskiej: „Nota bene!”.
Niniejsza książka składa się z pięciu części, którym patronują kolejne gafy nieszczęsnego snoba. Zaczniemy od diagnozy podstawowych współrzędnych globalnego systemu kapitalistycznego; następnie przejdziemy do kardiognozy (wiedzy serca) tego systemu, to jest do ideologii, która sprawia, że go akceptujemy. Potem przedstawimy prognozę: wizję przyszłości, która nas czeka, jeśli nic się nie zmieni; oraz potencjalne sposoby uniknięcia takiego rozwoju wypadków. Zakończymy epignozą (termin teologiczny oznaczający wiedzę, w którą się wierzy, wyraża w swych czynach i subiektywnie zakłada) i opiszemy podmiotowe oraz organizacyjne formy emancypacyjne odpowiadające nowej fazie naszych zmagań. W aneksie przyjrzymy się impasom tych zmagań na przykładzie filmu o Batmanie.
„Raj” z tytułu tej książki odsyła do raju końca historii (w formie rozwiniętej przez Francisa Fukuyamę: kapitalistyczna demokracja liberalna jako ostateczna odpowiedź na odwieczne pytanie o najlepszy sposób zorganizowania społeczeństwa), a „kłopoty” to oczywiście kryzys zapoczątkowany w 2008 roku, który zmusił samego Fukuyamę do porzucenia idei końca historii. Wychodzę z założenia, że to, co Alain Badiou nazywa „hipotezą komunistyczną”, jest jedynym właściwym punktem odniesienia do zdiagnozowania wspomnianego kryzysu. Inspiracją była dla mnie seria wykładów, które wygłosiłem w Seulu w październiku 2013 roku jako „wybitny uczony” na Kyung Hee University. Kiedy zaakceptowałem zaproszenie, zadałem sobie od razu pytanie: czy mówienie o idei komunizmu w Korei Południowej nie jest czystym szaleństwem? Czy podzielona Korea nie jest najdobitniejszym, niemal klinicznym przykładem tego, w jakim świecie znaleźliśmy się po końcu zimnej wojny? Z jednej strony Korea Północna ucieleśnia ślepą uliczkę, w którą zaprowadził nas dwudziestowieczny komunizm; z drugiej – Korea Południowa jest w trakcie gwałtownego rozwoju kapitalistycznego i osiąga nowy poziom dobrobytu oraz modernizacji technologicznej, z Samsungiem rzucającym wyzwanie nawet dominacji
