bunları bilirdi. Amma ilk fürsətdəcə qaçmaq fikrində idi. Yol Maksah aulunun yanından keçirdi. Cığır dar idi, sağ tərəfdə dərin bir uçurum vardı. Hacı Murad fürsət tapıb uçuruma yaxınlaşdı. Əsgər ona mane olmağa çalışsa da, bacarmadı. Hacı Murad ölümü gözünün altına aldı, əsgərdən yapışıb uçuruma atıldı. Əsgər öldü, Hacı Murad isə sağ qaldı. Onun bədəni başdan-ayağa xurd-xəşil olmuşdu. Sürünüb özünü bir tərəfə salmaq istədisə də, bacarmadı, başı hərlənir, gözləri qaralırdı. Bu zaman onu yuxu apardı. Oyananda gördü təpədən-dırnağa qan içindədir. Bir çoban onu görüb camaata hay saldı. Hacı Muradı götürüb aula apardılar. Günlər keçdikcə yaraları yavaş-yavaş sağaldı, amma ayağının biri gödək qaldı. Elə o vaxtdan yeriyəndə axsamağa başladı.
General Hacı Muradı dilə tutur
Camaat Hacı Muradın yaralanmasından xəbər tutmuşdu, bir ucdan yanına gəlib-gedirdilər. Sağalandan sonra Hacı Murad Selmesə getdi. Avarlar yenə onu özlərinə başçı çağırırdılar. Hacı Murad təklifi qəbul elədi. İndi o, Əhməd xandan da intiqam almalı idi.
Hacı Muradın qaçandan sonra Avarıstanda böyük hörmət qazanması rusları narahat eləyirdi. Ona görə də onu nə təhər olur-olsun öz tərəflərinə çəkməyə çalışırdılar. Rus generalı bu niyyətlə Hacı Murada məktub da göndərmişdi. Məktubda belə deyilirdi:
“Sən mənim yanımda xidmət edirdin. Mən səndən razı idim, səni yaxşı adam hesab eləyirdim. Əhməd xan xəbər verdi ki, sən rus hökumətinə xain çıxmısan, başına çalma qoymusan, Şamillə də əlaqən var. Guya adamları öyrədirsən ki, rus hökumətinə tabe olmasınlar. Əmr elədim səni tutub yanıma göndərsinlər. Sən də qaçdın. Günahın olub-olmadığını bilmirəm. Ancaq mənə yaxşı qulaq as. Əgər böyük padşahın yanında vicdanın pakdırsa, əgər günahsızsansa, gəl yanıma. Heç nədən qorxma, mən səni qoruyacağam. Xan sənə heç nə eləyə bilməz, o özü mənə tabedir. Deməli, sən qorxmaya bilərsən”.
Rus generalı daha sonra özünün sözübütöv, ədalətli adam olduğunu ayrıca qeyd eləyirdi. O, Hacı Murada hökumətə təslim olub üzə çıxmağı məsləhət görürdü.
Hacı Murad generala belə bir cavab yazdı: “Bəli, başıma çalma qoyuram. Ancaq çalmanı Şamilə görə yox, axirət üçün qoyuram. Şamilin tərəfinə keçməyə gələndə isə nə belə bir arzum var, nə də bunu eləyə bilərəm. Çünki atamın, qardaşımın, qohumlarımın ölümünə səbəb odur. Rusların da yanına qayıda bilmərəm, çünki mənim şərəfimi təhqir eləyiblər. Xunzaxda əlimqolum bağlı olanda bir alçaq üstümü murdarlayıb. Həmin adam öldürülməmiş rusların yanına qayıtmaram. Ən çox da ona görə qayıtmaram ki, fırıldaqçı Əhməd xandan ehtiyat eləyirəm”.
Hacı Murad Şamilin tərəfinə keçir
Ancaq rus generalı Hacı Muraddan əl çəkmək fikrində deyildi. O, yenə məktub yazıb Hacı Muradı təslim olmağa çağırdı. Məktub, altında hiyləgərlik gizlənən şirin dillə yazılmışdı:
“Rus qanunları ədalətlidir. Səni təhqir edən adamın cəzasını gözlərinlə görəcəksən. Artıq bu məsələnin yoxlanması üçün əmr vermişəm. Səndən inciməyə haqqım var. Sən mənə etibar eləmirsən. Bununla belə, incimirəm, çünki mən siz dağlıların xasiyyətinə yaxşı bələdəm, bilirəm ki, başqalarına tək-tək hallarda bel bağlayırsınız. Əgər sənin vicdanın ruslara qarşı təmizdirsə, əgər çalmanı axirət üçün qoyursansa, onda haqlısan. Deməli, rus hökumətinin də, mənim də gözümün içinə kişi kimi baxa bilərsən. İnan ki, səni təhqir eləyən öz cəzasını alacaq. Zəbt olunmuş əmlakın da özünə qaytarılacaq. Onda sən rus qanununun nə demək olduğunu biləcəksən. Sən heç bir şeydən qorxmaya bilərsən. Bu məktubu göndərdiyim adama qoşul, yanıma gəl, o mənə sadiq adamdır. O sənin düşmənlərinin qulu deyil, hökumət yanında xüsusi hörməti olan bir adamın dostudur”.
Sonra general yenə Hacı Muradı dilə tutub üzə çıxmağa çağırırdı.
Hacı Murad bu sözlərə inanmadı, rus generalının yanına da getmədi. İndi onun başlıca fikri Əhməd xandan qisas almaq idi. Bunu da rusların köməyi ilə eləmək mümkün deyildi. Bu zaman Əhməd xan qoşun çəkib Selmesi mühasirəyə aldı. Niyyəti Hacı Muradı ya tutmaq, ya da öldürmək idi. Hacı Muradın dəstəsi kiçik olduğundan nə Əhməd xana qalib gəlməyə gücü çatardı, nə də mühasirədən çıxa bilərdi. O, çox böyük çətinliyə düşmüşdü, düşmənlərindən intiqam almamış ölmək istəmirdi.
Belə bir vaxtda Şamilin yanından adam gəlib ona kağız gətirdi. Şamil yazırdı ki, Əhməd xanın əlindən qurtarmaqda, onu öldürməkdə Hacı Murada kömək eləməyə hazırdır. O həm də bütün Avarıstanı Hacı Muradın ixtiyarına verməyi boyun olurdu.
Hacı Murad çox götür-qoy eləyəndən sonra Şamilin şərtinə razı oldu. O gündən də vaxtaşırı ruslarla döyüşə girdi. O, çox vaxt qəfildən hücüm edir və həmişə də uğur qazanırdı. Hacı Murad misilsiz cürəti ilə bütün Qafqazda ad qazanmışdı.
Şamillə ara soyuyur
Şeyx Şamillə Hacı Murad heç vaxt dost olmamışdılar. Şamil bir yandan Hacı Muraddan qorxurdu, bir yandan da onsuz keçinə bilmirdi. Ruslarla döyüşmək üçün Şamilə Hacı Murad kimi adam hava-su kimi lazım idi. Hacı Muradın isə Şamilə qoşulmaqda məqsədi düşmənlərindən intiqam almaq idi.
Onların arasındakı soyuqluğu bir təsadüf daha da artırdı. Bir dəfə Hacı Muraddan soruşdular:
– Şamildən sonra imam kim olacaq?
Hacı Murad birbaşa cavab verdi:
– Kimin qılıncı itidir, o!
Bu sözləri İmam Şamilə çatdırdılar. Şamil Hacı Muradın dediklərini pis yana yozub ondan yaxasını qurtarmaq fikrinə düşdü. Amma istəyini açıq-aşkar həyata keçirə bilmirdi. Çünki Hacı Murad təzədən rusların tərəfinə keçsəydi, Şamil üçün daha da təhlükəli olardı. Ona görə imam başqa tədbirlərə əl atmağa başladı. O, Hacı Muradı daha qorxulu səfərlərə göndərirdi. Beləcə, ümid eləyirdi ki, bu səfərlərin birində Hacı Muradın başına pis bir iş gələcək. Bu səfərlərdən biri də Tabasarana yürüş idi.
Hacı Murad isə bütün gedər-gəlməz yollardan sağ-salamat, əlidolu qayıdırdı. O, Tabasaran səfərindən min qoyun, üç yüz də atla döndü. Ancaq İmam Şamil buna qane olmadı, dedi ki, tapşırığı yaxşı yerinə yetirməyib. Bunun ardınca o, Hacı Muradın naibliyini əlindən aldı, əmr elədi ki, qızıl pulları da göndərsin. Hacı Murad Şamilə min qızıl göndərdi, ancaq imam buna da qane olmadı. Müridlərini göndərib Hacı Muradın bütün var-yoxunu əlindən aldı, özündən də yanına gəlməyi tələb elədi.
Hacı Murad bilirdi ki, Şamil onu öldürəcək, ona görə də
