Əli adlı yol yoldaşı ilə birgə atların hörüyünü dəyişmək üçün qonaqxanadan çıxdı.
Qızla anasının özlərini xeyli sərbəst aparması Məhəmmədi hələ də təəccübləndirməkdə idi. Elə buna görə də atların hörüyünü dəyişib çayın kənarında oturanda Əliyə dedi:
– Ev sahibinin arvadı ilə qızı heç müsəlmana oxşamırlar…
Əli təəccüblə soruşdu:
– Nə üçün?
– Görmürsən üzüaçıq gəzirlər.
– Hələ bu nədir ki! Deyilənə görə, onlar lazım gələndə tüfəng götürüb kişilərlə çiyin-çiyinə vuruşurlar da. Yoxsa bizimkilər kimi… Deyir getmə gözümdən, gedərəm özümdən. Mənimki isə lap betərdir!
– Məgər sən evlisən, Əli?
– Evlisən də sözdür, hələ bir yaşında oğlum da var. – Əli bunu deyib ani sükutdan sonra əlavə etdi: – Babalını sal mənim boynuma, evlənmə, əgər evlənsən də, beləsi ilə evlən, həm sənə arvad olsun, həm də qardaş…
Əli sözünü qurtardıqdan sonra araya səssizlik çökdü. O öz arvadı ilə oğlunun, Məhəmməd də burada görüb bəyəndiyi qızın, yəni Dürdanənin xəyalı ilə fikrə getdi.
Çox çəkmədi ki, hamı çadırlara çəkildi. Qonaqlar da yatdılar. Səhər yenə yol gedəcəkdilər.
11
Ertəsi gün səhər tezdən yola düşən tacirlər bir gün də yol gedib Türkiyə ilə İran sərhəddinə, Qızıldizəyə yetişdilər. Kəndin girəcəyində Ağa Sadıq adlı bir nəfər onları qarşıladı. Sonra isə başda Mir Hadı ağa olmaqla tacirləri gömrükxana rəisinə təqdim etməyə başladı:
– Əfəndim, Hacı Mir Hadı ağa Təbrizin ən məşhur tacirlərindən mərhum Hacı Seyid Hüseyn ağanın oğludur…
Məhəmməd o dəqiqə dönüb Əliyə baxdı. Bu baxmaqla da o, Ağa Sadığın Mir Hadı ağanı «Hacı Mir Hadı» deyə tanıtdırmasından təəccübləndiyini bildirdi.
Ağa Sadıq o birilərin də adının üstünə bir şöhrət əlavə edib gömrükxana rəisinə təqdim elədi. Sonra beş pasportun qiymətini verərək hər adama özü demişkən, bir pasport alıb gömrükxana işlərini qurtardı.
Gömrükxana işləri qurtaran günün sabahı, dan yeri qızarmamış əvvəlcə dəvələr, sonra da müsafirlər yola düşdülər. Onlar birinci gecəni Bayaziddə qalıb ikinci gün Qara Kəlisaya yetişdilər. Sabah Həsənqalaya, o biri gün Ərzuruma çatacaqdılar.
Karvansaraçı çay qaynatmışdı. Müsafirlər adama bir stəkan çay içib, şor-çörək yeyib, atları bayıra çəkdilər.
Karvan irəlilədikcə qorxu azalırdı. Buna baxmayaraq sarban karvanın qaytarılmasını əmr etdi. Karvan təzəcə dönməyə başlamışdı ki, müsafirlərin başı üstündən dörd güllə vıyıldayıb keçdi. Güllələri yolkəsənlər atmışdılar. Mir Hadı ağa dərhal atın cilovunu çəkib dedi:
– Dayan, qardaş, yoxsa bunlar bizi qırarlar.
Soyğunçular karvanı əhatəyə aldılar. Məhəmmədlə Əlinin və sarbanın yolkəsənlərə qarşı saymamazlığı quldurbaşına xoş gəlmədiyi üçün onları möhkəm döydürdü. Dəvələrin zəngini açıb adamların gözlərini bağladılar.
Soyğunçular tacirləri bir gün dolandırandan sonra bir çayın kənarına gətirib gözlərini açdılar. Sarban üzünü quldurların başçısına tutaraq dedi:
– Sən kürd ola-ola elatlıqda xəyanət edirsən. Paşa bəy də sənin kimi elatdır. Onun dəvələrini niyə aparırsan?
– Dəvələr Paşa bəyindir?
– Bəli, onundur… – Sarbandan qabaq Mir Hadı ağa dilləndi.
– Elə isə sizi buraxarıq. Ancaq mallarınız bizdə qalacaq. Gərək öncə öyrənək ki, dəvələr, həqiqətən, Paşa bəyindir, ya yox.
Bunun ardınca quldurbaşı Məhəmmədgilin hərəsinə bir dənə təndir çörəyi, bir də ağ məcdiyə (pul) verib iki tərəfi göstərdi:
– Bax, belə getsəniz, Həsənqalaya çatarsınız, beləsinə getsəniz, düz Ərzuruma çıxacaqsınız. Xoş gəldiniz…
Bundan sonra soyğunçular şərqə tərəf getdilər.
Tacirlər isə öz aralarında xeyli məsləhətləşəndən sonra Ərzuruma getməli oldular. Yolu min bir müsibətlə qət etdilər. Müsafirlər nə olur olsun, özlərini İran konsulxanasına yetirmək istəyirdilər. Çünki soyğunçuların apardığı malları geri qaytarmaq üçün başqa kimdən kömək istəyəcəklərini bilmirdilər.
«Burada əcəm4 konsulu olmaz» sözünü eşidəndə isə elə bil karvandakıların başlarına qaynar su tökdülər. Nəhayət, soraqlaşa-soraqlaşa gəlib Qanbur karvansarayını tapdılar. Bura iranlıların düşərgəsi kimi bir yer idi. Karvansara sahibi Əhməd əfəndi gələn yeni müsafirləri gülərüzlə qəbul edib onların rahatlığını təmin elədi.
Onlar pasportlarını Əhməd əfəndiyə göstərərək başlarına gələn macəranı da danışdılar.
– Ağalara çay verin, – deyə Əhməd əfəndi qulluqçulara səsləndi, sonra isə tələsik karvansaranın çayxanasından çıxdı.
Çox çəkmədi ki, o, başqa bir adamla qayıtdı. İran tacirlərinə məxsus qiyafədə olan bu şəxsin qırx-qırx beş yaşı ancaq olardı. Bu, xoylu Hacı Abdulla idi. O, İran tacirlərinin Ərzurumdakı nümayəndəsi sayılırdı.
Hacı onlara əlindən gələn qədər yaxşılıq etdi.
– Bizlərdə adət belədir ki, qonaqdan haçan gedəcəyini soruşmazlar. Ancaq siz gərək özünüzü ya Təbrizə yetirib xarici işlər idarəsi vasitəsilə mallarınızı tələb edəsiniz, ya da Trabzona gedərək İran konsuluna şikayət edəsiniz. Ərzurum valisinə isə şikayət etməyi məsləhət bilmirəm. Bunun onsuz da faydası olmayacaq.
Belədə tacirlər uzun götür-qoydan sonra Nəhayət, Trabzona gedib konsul vasitəsilə şikayət etməyi qət etdilər. Elə həmin günün səhəri yerli əhalinin «yaylı» adlandırdığı arabasayaq miniklə yola düşdülər. Hacı Abdulla onlara bir neçə lirə verdi. Utana-utana əlindən bu qədər kömək gəldiyini söyləyib üzr istədi. Sonra onları Trabzonda İran tüccarlarının nümayəndəsi sayılan Hacı Məhəmməd Cəfər ağa İsfahanlının yanına göndərdi.
Hacı Cəfər İsfahanlı arıq, uzun, ovurdları batıq bir kişi idi. Qonaqları görüncə soruşdu:
– Ağalar
