ən başlanan əzablı yol
3
Kazan və Peterburq universitetlərinin professoru, Peterburq universitetində Şərq fakültəsinin yaradıcısı və ilk dekanı, Şərq filologiya elmləri üzrə fəxri doktor, əməkdar professor, Azərbaycan dilinin ilk elmi qrammatikasının müəllifi Mirzə Kazımbəy həmçinin bir çox xarici ölkə
akademiyalarının və elmi cəmiyyətlərin ‒ Londonda Britaniya Kral Asiya Cəmiyyəti, Kopenhagen Kral Şimal Antikvariyaları Cəmiyyəti, Parisdə Asiya Cəmiyyəti, Amerika Elmlər Akademiyası, Berlində Almaniya Şərqşünaslıq Cəmiyyətinin üzvü, Peterburq Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdir.
Kitabda Mirzə Kazımbəyin Dərbənd, Həştərxan, Kazan, Peterburq şəhərlərindəki elmi fəaliyyətindən söhbət açılır, Azərbaycan alimlərinin Berlində, Parisdə, Londonda apardığı tədqiqatlardan danışılır. Həmçinin Kazımbəyin L.İ.Toystoy, İ.Nekrasov, İ.Q.Çernışevski, A.Humbolt, P.İ.Melnikov (Andrey Peçerski), A.S.Puşkin, M.D.Topçubaşov, Şeyx Şamil və başqaları ilə görüşlərindən söhbət gedir.
4
5
Proloq
Böyük alim can üstəydi. Çarpayısının başında sevimli qızı Olqa ayaqlarına qədər uzanan qara libasda heykəl kimi durmuşdu. Mirzənin oğlu da buradaydı. Onun sərt üzündən, nüfuzedici baxışlarından ürəyin təlatümü oxunurdu. Çar-payının sol tərəfində Rusiya Maarif naziri ucaboy, enlikürək qraf Dmitri Tolstoy dayanmışdı.
O, gah xəstəyə, gah da xəstəyə doğru əyilmiş
qocaya heyrətli nəzərlərlə göz gəzdirirdi. Qoca məşhur həkim idi.
Peterburq universitetinin professoru, altmış
səkkiz yaşlı Mirzə Kazımbəy can verirdi. Ölümün ağırlığı altında yumulmuş gözlərini aça bil-6
mirdi, amma huşu özündə idi, ətrafdakı ehtiyatlı, həyəcanlı pıçıltıları belə eşidir, həkimlərin latınca dediklərini özlüyündə götür-qoy edir və
düşünürdü ki, həyat dedikləri bu iztirab də-nizindən insanı asanlıqla çıxmağa qoymayan nədir? Birdən xəstə gözlərini açdı və dumanlı ba-xışlarını dolandırıb qraf Tolstoyun üzündə saxladı. Hamı otağı tərk etdi. Qraf Mirzənin ya-tağına yaxınlaşıb oturdu, astaca xəstənin əlini əlinə aldı. Mirzə ağır-ağır nəfəs alırdı.
‒ Mən əminəm ki, siz sağalıb ayağa duracaqsınız, qabaqda sizi çox işlər gözləyir, ‒ deyə
qraf, nəhayət, sözə başladı.
Mirzənin üzündən xəfif bir kölgə keçdi.
‒ Başa düşürəm, qraf, amma ölüm ayağında kişiyə təskinlik verməzlər. Ölüm haqdı və haqq olduğu üçün qorxulu deyil… Əbədiyyətə gedən yollar iztirab dağlarından keçir… Və bir ömür əbədiyyətə qovuşursa… qorxulu deyil. Yaxşı olardı ki, yaxanı ölümün əlinə verməyəsən, amma…
‒ Yox, professor, sizi böyük işlər gözləyir.
Qraf bir məmur kütlüyü ilə dərk edə bilmirdi ki, ölən adama xoşbəxtlikdən, bəxtəvərlikdən dəm vurmaq olmaz.
7
‒ Yox, qraf, mən bir də qalxmayacağam…
Ölüm qorxulu deyil. Qorxulu olan nəsillərin məhkəməsidir. Gərək elə yaşayasan ki, gələcək nəsillər səni dar ağacına çəkməsin. Mən Rusiya imperiyası üçün az işlər görməmişəm…
‒ Siz ki, çox gözəl həyat sürmüsünüz, Aleksandr Kasimoviç, hər əsəriniz bir abidədir…
‒ Mən həmişə havayı keçən günlərimi dü-şünmüşəm, qraf… Həştərxandan Kazana getmək üçün səmərəsiz keçən illər… Peterburqa getmək üçün neçə-neçə nazirin icazəsi… Qabağıma kimlər çıxmayıb… Yermolov… Nesselrode…
Lanski… Qolitsin… Nə bilim, daha kimlər…
‒ Sizin gözəl yaddaşınız sübut edir ki, mütləq ayağa duracaqsınız. Ölümdən danışmaq qəba-hətdir, professor, ‒ deyə Dmitri Tolstoy söhbətin istiqamətini dəyişmək istədi.
‒ Yaddaşımdan heç vaxt şikayət etməmişəm, qraf… Məni narahat edən yarımçıq qalmış
işlərimdir… Peterburqda Mərkəzi Asiya institutunun layihəsi məsələsində siz də yaxanızı ələ vermədiz, qraf. İngilislər bütün Şərqi əllərinə
keçirdiyi bir zamanda, mənim Şərqi öyrənməkçün atmaq istədiyim kiçik bir addıma heç kim yaxın durmadı… Böyük Rusiya impe-riyasının 8
mənafeyi keşiyində duran xarici işlər nazirliyi, onun məmurları Senyavin, Demezon özlərini elə
apardılar ki, guya maarif nazirliyi onlar üçün ya Buxara əmirliyidir, ya da Kazan xanlığı… Nə siz, qraf, nə sizdən əvvəlki nazirlər bu işə yaxın durmadınız… Bir əsrdən sonra Şərq dünya siyasətinin bir nömrəli probleminə çevri-ləcək.
Biz yüz ildən sonra bugünkü kütbeyin mə-murların ucbatından bu siyasətdən kənar qala-cağıq.
Mirzə dərindən ağır-ağır nəfəs aldı, sözünün arxasını deməyə gücü çatmadı.
Qraf Dmitri Tolstoy xəstənin yanından çox məyus getdi… Amma bir şeyə ürəyində sevindi ki, onların söhbətini eşidən olmadı… Qraf nə biləydi ki, pərdənin arxasında göz yaşı tökən Mirzənin qızı Olqa bunları öz gündəliyinə yazacaqdı…
Gecəyarı xəstənin halı tamamilə dəyişdi. Qız-dırmasını ölçmək istədilər, qoymadı. O, artıq heç bir şey eşitmirdi ‒ nə bayırda qiyamət qoparan tufanı, nə otaqda ürək yandıran hıçqırıqları ‒ heç nəyi. “Bircə dəfə balalarımın üzünü görə bil-səydim” ‒ fikri bir də Mirzənin xəyalından keçdi.
Və birdən, onun üzündə təbəssüm göründü.
9
Qulağına anası Şərəfnisənin səsi gəldi… Yox, Mirzə səhv etmirdi, bu onun anasının səsiydi…
Səhv edə bilməzdi. Şərəfnisə oğluna laylay deyirdi: “Lay-lay dedim yatasan…” Şərəfnisənin səsi heç dəyişməmişdi, təravətliydi. Altmış illik ayrılıqdan sonra anası yenə də onun yanına gəlmişdi… Necə gəlmişdi? Dərbənd hara, Peterburq hara… Amma gəlmişdi. “Yəqin ki, anam köməyimə çatar” ‒ fikri Mirzənin ağlına gəldi.
Amma Şərəfnisə bu çox qəmli idi, layladan başqa oğluna bir kəlmə də söz demədi. Mirzə gücünü toplayıb anasına dedi ki, “yox, ana, layla demə, indi yatsam, bir də oyanmaram”. Sonra Şərəfnisə
oğlunun qolundan tutub qəmgin-qəmgin, ağır addımlarla harasa getdi. Məhəmmədəli də
anasının arxasınca yollandı, uşaq həvəsiylə… Onlar getdikcə yol daralır, hava qaralır, nəfəs təng-ləşirdi… Bir anlığa çox uzaqda tüstünün içiylə
gedən atası Hacı Qasımı gördü. O, boğuq səslə
Şərəfnisənin dalınca qışqırıb deyirdi:
