rəssamın, bəstəkarın, tamaşanı idarə edən mərhum Ə.R.Rzayevin işindəki nöqsanlar nəticəsində tamaşa ləng gedirdi. Yadımdadır, axırıncı pərdədə bəstəkar və dirijor Əfrasiyab musiqini vaxtında başlamamışdı, Tuqanov amfiteatrdan gur bir səslə: “Muzıka!” – deyə çığırdı. Tamaşa çox gec qurtardı, səhv etmirəmsə, saat üçə yaxın idi.
Etiraf etməliyəm ki, böyük həsrətlə gözlədiyimiz tamaşa bizə o qədər güclü təsir bağışlamadı, yalnız evə gəldikdən sonra tamaşanın Oddamdı ilə bağlı səhnələrini xatırlayıb xeyli gülüşdük. Biz tamaşanı həzm edə bilməmişdik, camaat isə tamaşanı çox yaxşı qarşıladı. Premyeradan başlamış iki-üç il müddətində “Od gəlini”nə axının arası kəsilmirdi. Ərəb istilasına, islam dininə, zülmkarlığa və
ədalətsizliyə qarşı çevrilən azadlıq və səadətə çağıran “Od gəlini” şüurlara hakim oldu, hamını öz təsiri altına aldı, öz bədii cazibəsilə ən dindar tamaşaçını da məğlub etdi. Mən belə güman edirəm ki, burada əsərin öz məsuliyyəti ilə yanaşı ifanın qüdrəti böyük rol oynayırdı. Elxanı başqa bir aktyor oynasaydı, 3
tamaşanın təsiri bəlkə də bu qədər güclü olmazdı. Məsələ burasındadır ki, tamaşaçı Abbas Mirzəyə
inanırdı, ona böyük rəğbət bəsləyirdi, o bilirdi ki, Abbas Mirzənin müsbət qəhrəmanı həmişə haqlıdır, o, ən böyük doğruçudur, o yalan deməz, kimsəni aldatmaz, o ən təmiz, ən ləyaqətli, namuslu və
vicdanlı məxluqdur. Abbas Mirzənin Elxanına şübhə etmək mümkün deyildi, öz ideyası uğrunda bu qədər səmimiyyət və fədakarlıqla vuruşan, döyülən, təqib olunan, həbsxanalara düşən, istəkli qardaşına düşmən kəsilən, sevimli Solmazı əli Quranlı gördükdə rədd edən bu qədər faciəli bir təbiətə
“böyük insan dostuna” inanmamaq mümkün deyildi. Abbas Mirzəni xatırlayan qocaman neftçi Gülbala Əliyev yaxşı deyir ki, Abbas Mirzə ən böyük bir təbliğatçı idi. Bədii bir dillə, böyük bir istedadın ağzı ilə deyilən söz düz hədəfə dəyir və adamın necə deyərlər yeddi qatından keçirdi.
“Od gəlini” oynayan ildə mən Abbas Mirzəni artıq çox yaxşı tanıyırdım, onu nəinki səhnədə, hətta həyatda da tez-tez görürdüm, küçədə rast gəlirdim. O, Çadrovaya küçəsində yaşayırdı, teatra gedəndə
nədənsə həmişə Persidskaya (Poluxin) küçəsində deyil, Spaskaya (Qasım İsmayılov) küçəsilə gedərdi, mən onu bu küçədə görmüşəm.
Bir müddət sonra mən onunla şəxsən də tanış oldum. Bu belə oldu. 1928-ci ildə Mərziyə Davudova Tiflisdən Bakıya köçdü, bizim yaşadığımız evdə bir otaq tutdu, nəticədə ailəmizlə çox yaxınlaşdı və
mənim teatr eşqimin güclənməsinə xeyli təsir göstərdi. Abbas Mirzənin Mərziyə xanımla münasibətləri məlumdur, ona görə də mən onu tez-tez ailə mühitində, hətta öz evimizdə görərdim. Axşamlar teatrdan qayıdarkən evə Abbas Mirzə və Mərziyə xanımla birlikdə gələrdim. Abbas Mirzə faytonda getməyi sevərdi. Tamaşadan yorğun çıxdığı üçün yol boyu çox az danışar, ya da heç danışmazdı, ancaq faytonçuya “Sağa! Sola!” deyə amiranə bir şəkildə yol göstərərdi. Bir gün yolumuz teatrdan piyada düşdü, xeyli adam var idi, Sona xanım da bizimlə idi. Söhbət əsasən onun gələcək səhnə taleyindən gedirdi. Oxucuların yəqin çoxusu bilmir ki, Sona xanım bir neçə il operada Əsli, Sənəm, Leyli rolları oynamışdır, balaca, lakin şirin bir səsi var idi. Abbas Mirzə çox böyük bir qayğıkeşliklə məsləhət görürdü ki, Sona xanım öz yolunu qəti müəyyən etsin. Və o, o fikirdədir ki, Sona xanım operanı atıb dramanı tutmalıdır. Bu belə də oldu, Sona xanım opera səhnəsini ömürlük tərk etdi. Bütün bu yol söhbətlərindən, eləcə də evimizdə olarkən rəftarından, danışığından, adamlara münasibətindən mənim üçün aydın olurdu ki, Abbas Mirzə ancaq böyük bir sənətkar deyil, eyni zamanda çox yaxşı, çox mehriban, çox sadə bir insandır. Əlbəttə, onun öz zəiflikləri var idi, lakin buna baxmayaraq o, çox xoş
təsir bağışlayırdı, heç kəs onda qüsur görmək istəmirdi, əksinə hamı, xüsusən gənclər, onun dəlisi idi, ona bənzəməyə, onu təqlid etməyə can atırdı. Etiraf etməliyəm ki, mən də onun dəlilərindən birisi idim. Mənim öz “ev teatrım” var idi, özüm pyes yazar, məhəllə uşaqları ilə tamaşa hazırlayırdım;
“səhnədə” Abbas Mirzə kimi danışmağa çalışardım. Bir gün Abbas Mirzə evə gəlib Mərziyənin otağını bağlı görür və açarın bizdə olduğunu güman edərək həyətdən qalxıb pəncərəmizi döymək istədikdə əl saxlayır: mən içəridə Abbas Mirzənin səsilə hansı bir monoloqu isə söyləyirdim, – o, səsimi eşidib bir qədər qulaq asmış və məni öz “aləmimdən” ayırmamaq üçün açarsız qayıdıb getmişdi. Bu əhvalatın təfsilatını sonra mənə Mərziyə xanım danışmışdı.
Bütün bunları mən yalnız ona görə xatırlayıram ki, Abbas Mirzənin gəncliyə nə qədər böyük təsir göstərdiyi nümunələrlə, canlı dililə aydın olsun. Həm də mən onu da dərk edirəm ki, nağıl etdiyim səhnələr bu təsirin ən cüzi və ən zəif bir əlaməti kimidir, əslində isə bu təsir ölçüyəsığmaz dərəcədə
güclü və geniş idi. Aktyor öz zamanının, öz nəslinin sərkərdəsinə çevrilə bilər və Abbas Mirzə, doğrudan da, belə aktyorlardan biri idi. Bunun səbəbi, bir tərəfdən istedadın fitri qüdrəti, xarakteri, digər tərəfdən aktyorun humanist dünyagörüşü, demokratik ruhu, dərin xəlqiliyidir. Böyük idealar aktyoru Abbas Mirzə yeni həyat quran, inkişafın zirvələrinə qalxan bir xalqın ürəyindən xəbər verirdi.
Abbas Mirzə klassik repertuarda parlamış, Cavid və Cabbarlı dramaturgiyasından qidalanmış, zamanın qabaqcıl ideyalarından ruhlanmış bir sənətkar olduğundan onun səhnə fəaliyyəti böyük ictimai əhəmiyyət kəsb edir, tamaşaçıları həyəcana gətirir, ruhlandırır, öz arxasınca aparırdı.
Buna görədir ki, xalq Abbas Mirzəni sonsuz bir məhəbbətlə sevirdi, ona dərin bir ehtiram bəsləyirdi. Mən burada onun 1928-ci ildə keçirilən səhnə fəaliyyətinin 20 illik yubileyini xatırlatmaq istəyirəm. Yubileyin təfsilatı mətbuatda vardır və təkrar etməyə ehtiyac qalmır. Mən ancaq bir cəhəti 4
qeyd edəcəm. Bunu yalnız teatrda işləyənlər bilə bilərlər. Yubiley gecəsi mən vaxtından xeyli qabaq özümü teatra salmışdım. Saat 7 olardı. Qulağıma çatdı ki, bu saat Abbas Mirzəni gətirəcəklər. Onun dalınca Mirzəağa və bir neçə yoldaş avtomobil aparmışlar. O zaman avtomobil nadir bir şey idi. Bu, Abbas Mirzəyə məhəbbət və hörmətin nişanələrindən biri idi. Teatr köhnə binasının aşağı sol foyesi izdihamla dolu idi. Foyenin küçəyə açılan qapısının qabağında “hərbi” bir nizam var idi, daha doğrusu, təntənəli bir sükut, bir intizar hakim idi. Nəhayət, avtomobil qapıya yan aldı. Abbas Mirzə və
onu müşayiət edənlər qapıdan keçdilər. Elə bu an camaat Abbas Mirzəni çiyninə qaldırıb xatırlayan bir dəstgah başlandı. Aktyorlar, texniki işçilər dövr vurub oynamağa
