Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 49-cu kitab
MÜQƏDDİMƏ ƏVƏZİNƏ BİR NEÇƏ SÖZ
Mən Bakılıyam. 1880-ci ildə Bakının “İçərişəhər” adlanan hissəsində “Yeddilər” məhəlləsinin məscidi sayılan “Gileclər” məscidi üstündə öz evimizdə doğulmuşam. Bu ev ana babam məşədi Rəhim Hüseyn oğlunun mülki idi. Atam dənizdə işləyirdi. O zamanın gəmiləri, əsasən, yelkənli olurdu. Onlarda çalışan fəhlələr çox sadə idilər. Bunlar dörd təbəqəyə bölünürdülər:
1. losman, yaxud puşgah (indiki təbirlə komandir);
2. bosman (losman köməkçisi);
3. sükançı (rulavoy);
4. muzdur – gəminin qara fəhlələri (matroslar).
Mənim atam muzdur idi.
Anadan olduğum gündən böyüyüb tərbiyə aldığım Bakı mühiti mövhumatla zəhərlənmişdi. Dədə-babadanqalma bir çox adət-ənənələrlə sıx bağlı idi. Uşaqlığım və gəncliyim bu mühit içərisində keçib. Yarım əsrlik həyatımda bir çox hadisələrin şahidi olmuşam. İstər ata-babalarımızın adət-ənənələrində, istərsə mənim müşahidələrimdə bir çox xarakterik cəhətlər var ki, bugünkü gəncliyimiz üçün maraqsız deyil. Eyni zamanda yeni sosializm cəmiyyəti qurarkən köhnə, məhbus həyatı öyrənmək, keçmişdə adamların necə və nə ilə vaxt keçirdiyini, nələrdən zövq alıb, nələrdən kədərləndiyini öyrənmək faydasız olmaz. Buna görə “Köhnə Bakı” adlandırdığım bu əsərdə keçmiş Bakının adətlərini, məşğələ və oyunlarını, tiplərini, “qəhrəmanlarını” yazısı olmayan qələmimlə təsvir etməyə çalışmışam.
BAKI ŞƏHƏRİ
Təsvir etdiyim Bakı hazırda Sovetlər İttifaqında nüfuz, böyüklük və zənginlik etibarilə Moskva və Leninqraddan sonra birinci yeri tutan, yaxın gələcəkdə dünyanın böyük şəhərləri sırasına keçəcək sosialist Bakısı deyil, təxminən, əlli-altmış il bundan əvvəl neft sənayesi sahəsində şöhrət qazanmış, həqiqətdə isə yoxsul, tozanaqlı, çirkin kapitalist Bakısıdır.
Bu Bakı “İçərişəhər”, “Bayırşəhər” adları ilə iki hissəyə bölünürdü. İçəri Şəhər əsas idi. Hər şey burada yerləşmişdi. Bakının yerli əhalisin sakin olduğu İçəri Şəhərdə bazar, böyük ticarətxanalar, əsnaf, hökumət idarələrinin çoxu, məscidlər, hətta rus çarizmi istilasından sonra tikilən rus kilsəsi, əsgəri qazarma da yerləşirdi. Şəhərin bu hissəsi üç tərəfdən daş hasarla (bürc) əhatə olunmuşdu (Bu bürc indi də mövcuddur). Babamdan eşitdiyimə görə, vaxtilə bu bürc ikiqat olub, şəhəri yalnız qurudan deyil, dəniz tərəfindən də mühafizə edirmiş.
Mənim yaşımdan çox qabaq rus ordusu Bakını işğal etdikdən sonra bu bürcün bir hissəsi sökülüb-dağılmış, yalnız içəri bürc saxlanmışdı. Hazırda Azneftkombinat binasından başlayaraq Kommunist küçəsinə, oradan Zevin küçəsinə, Zevin küçəsindən də dəniz qırağınadək bütün tikililər həmin ikinci bürcün yerində salınıb. Revolyusiya bağçası, keçmiş Qubernator bağı, Bakı soveti, Sənaye Politexnikumu, Azərbaycan Baş Soveti binası, Qulturay sarayı, Sabir bağçası və s. binalar birinci bürc ilə ikinci bürcün arasındakı açıqlıqda tikilib.
Hazırda İçərişəhərin beş darvazası var, amma keçmişdə dörd imiş. Birincisi, qoşa qala qapısıdır. Nənəm söyləyərdi ki, bu darvaza əvvəl tək idi. Gəncəni istila edən general Sisianov həmin darvazadan Bakıya daxil olmaq istəyəndə Bakı xanının tapşırığı ilə elə darvazanın qabağında öldürülüb. O zaman bu darvaza indiki kimi yox, çox alçaq imiş. Sonra Bakı bələdiyyəsi onu sökdürüb hazırkı şəkildə – qoşa tikdirib. Sabir bağçasının yanındakı “tək qala qapısı”nı sonradan Bakı taciri və mülk sahiblərindən biri açdırıb. Bu adama “Qatır Hacı Zeynalabdin” deyərdilər. “Qatır” ləqəbini ona qazandıran bu darvaza olub. Dünya müharibəsi ərəfəsində ölmüş Hacının “Sabir bağçası”nda və onun qarşısındakı “Hüsü Hacıyev” (köhnə bazar) küçəsinin cənub tərəfində iki cərgə üz-üzə dükanları vardı. Bazardan bir qədər uzaq, sakit və gediş-gəlişi olmayan yerdə dükan icarəyə götürülmədiyindən Hacı uzun müddət boş qalan dükanların xatirinə Bakı bələdiyyəsindən icazə alıb həmin darvazanı asdırır. Bazar küçəsinin bu ucundan gediş-gəliş başladığından Hacının dükanlarına müştəri tapılır. Belə “gözü açıqlığı”, “zirəkliyi” müqabilində Bakı camaatı ona “Qatır” ləqəbini verir.
İçərişəhərin üçüncü darvazası indiki Sənaye Politexnikumu1 həyətinə açılırdı. Həmin məktəb binasının yeri boş sahə idi. Ona “Kömür meydanı” deyərdilər. Dağ kəndlərindən və Navahıdan kəl arabalarında, dəvələrdə, taxıl, kömür gətirib burada satardılar. Məktəb binası tikildikdə alçaq, bir qatdan ibarət olan bu darvaza əvəzinə Sənaye Politexnikumu ilə Bakı Soveti arasındakı dalanın qurtaracağındakı pilləkənlər tikildi.
Dördüncü darvaza Bakı Sovetinin cənubundakı böyük darvazadır. Bu darvaza əvvəl çox alçaq idi, sonradan indiki şəkildə tikilib. Beşinci darvaza Revolyusiya bağçasına açılan qapıdır.
Bürcdən bayırda olan hissəyə “Bayır şəhər” deyilirdi.
Vaxtilə bakılılar Bayır şəhərdə ev tikib yaşamaq istəməzmişlər. Burada yerləşənlər, əsasən, ətraf kəndlərdən və başqa şəhərlərdən gələnlərdi. Buna görə içərişəhərlilər bayır şəhərlilərə həqarətlə baxar, onlara “ayaqyalın bayır şəhərli” deyərdilər.
İçərişəhərdə Cümə məscidinin qabağından başlayıb bir ucu qoşa qala qapısına tərəf gedən küçəyə, o biri ucu isə Qız qalasının dibindən dəniz kənarına çıxan küçəyə doğru uzanmış bazar vardı. Buradakı dükanların çox hissəsi, xüsusilə, Qız qalasından Cümə məscidinədək olan dükanlar üstüörtülü bazar idi. Qapılar yan tərəfə deyil, aşağıdan yuxarı qaldırılmaqla asılardı. Belə qapılara “xəfəng” deyərdilər.
Bazar iki hissəyə bölünürdü: Cümə məscidinin ətrafında olan hissəyə “Aşağı bazar”, Qız qalasının yanındakına isə “Yuxarı bazar” deyərdilər. Yalnız bir hissəsi örtülü olan Yuxarı bazarın başqa adı “Üstüörtülü bazar” idi. Bu da Qız qalasının yanından Çuxur karvansarayadək olan hissə idi. Buradakı dükanlar qarşı-qarşıya iki cərgə olub üstüörtülü bina içinə sığışdırılmış, böyük tacirlər, sərraflar yerləşmişdi.
Yuxarı bazarın qurtaracağında qarşı-qarşıya tikilmiş iki karvansara var ki, bunlara “Qoşa karvansara” deyərdilər. Aşağı bazarda xırda alverçilər – baqqallar, dərzi, papaqçı kimi sənətkarlar, Yuxarı bazarda isə bəzzazlar, xalçaçılar yerləşmişdi.
İçərişəhər doqquz mərtəbədən ibarət idi. Hər məhəllə bir məscidin adı ilə adlanırdı: Cümə məscidi məhəlləsi, Şah məscidi məhəlləsi, Məmmədyar məscidi məhəlləsi, Giləglər məscidi məhəlləsi, Hacı Bani məscidi məhəlləsi, Hacı Qeyib məscidi məhəlləsi, Hamamçılar məscidi məhəlləsi, Sınıqqala məscidi məhəlləsi və Qasım bəy məscidi məhəlləsi. Hər məhəllənin hökumət tərəfindən təsdiqlənmiş bir mollası vardı.
İçərişəhərdə üç mollaxana vardı. Uşaqlar orada “dərs” oxuyardılar. Ən məşhuru Sınıqqala məscidində Mirzə Qasım Qüdsi mollaxanası idi. İkinci qazarmanın yanındakı kiçik Çin məscidi idi. Bu məsciddə Molla Fətulla mollaxanası, “Şirin ovdan”ın qabağındakı Şeyx İbrahim məscidində Molla Nağının mollaxanası vardı. Hacı Qeyib hamamının yanındakı məsciddə Ağa Seyid dərs verərdi. O məscid indi də durur. 1905-ci il revolyusiyasından sonra Bakıda “Nəşri-maarif” və “Səadət” cəmiyyətləri İçərişəhərdə əvvəl Hacı Bani məscidində, sonra Şah məscidində məktəb açsa da, Mirzə Həbib ilə Molla Fətullanın mollaxanaları yenə də yaşayırdı.
Bakı camaatı içməli su üçün həmişə çətinlik çəkirdi. Əvvəllər
