verirdi.
Naxışları gün işığında parıldayan iki fayton və oxşar adlı faytonçular – Zeynal və Zeyni kiçicik vağzalın qarşısında bizi gözləyirdilər. Onlarla görüşüb uca səslə salamlaşırdıq. Zeynalla Zeyni qayğıkeş ata kimi bizi süzür, keçən payızdan bəri xeyli boy atdığımıza sevinirdilər. Sonra bizi və yüklərimizi yerbəyer edir, faytonlar sürəti artırdıqca təkərlərin səsi buruqları araya almış divarlarda əks-səda verirdi. Zeynalla Zeyni danışa-danışa atları şallaqlayır, fayton qayalığı və təpəni aşıb bomboş çöllərin arası ilə irəliləyirdi. Biz köksümüzü ötürüb, "bu nə istidir, bu nə tozdur" deyə ufuldayır və iki saatdan sona isə hər şey dəyişirdi, yol elə əvvəlki kimi narahat idi. Uzaqdan yamyaşıl bir mənzərə, parıltılı, ətirli bir dəniz görünürdü. Füsunkar dənizə, hələlik boş düzənlikdəki yoldan tamaşa edirdik.
Dəniz bağların hündür divarları arasından görünürdü, divarların bu üzü isə boş idi. Bizim evin gül-çiçəkli bağçası görünəndə adam təəccüblənirdi ki, bu gözoxşayan yaşıllığa gələn yol istidən alışıb-yanan, ürəksıxan səhradan keçirdi. Faytonlar qovaqların araya aldığı yola çıxıb, mal pəyələrimizin, təsərrüfata işıq verən kiçik elektrik stansiyamızın, qoyun "mənzillərinin" (mən qoyun damına belə ad vermişdim) yanından ötüb evimizin qabağında yaraşıqlı pilləkənlərin qaşısında dayanırdı.
Kəndə gəlişimizin ilk anları mənə daha çox ləzzət verirdi; həmin vaxt çiçəklər, sanki daha iri, daha təravətli, daha ətirli görünürdü. Elə bil, hava sakit olanda da qovaqlar xışıl- daşırdı. Hovuzun suyu həmişəkindən şəffaf, səma isə həmişəkindən mavi görünürdü.
Mən buraya gələn kimi çox yerlərə baş çəkir, çox görüşlər keçirirdim. Təkcə heyvancığazlarla deyil, bitkilərlə də, daşlarla da görüşürdüm. Uşaqların çoxu kimi mən də hər şeyi canlı sanır, əşyalarla, ağaclarla söhbətləşirdim, hamının cansız saydığı əşyaların yanına qaçıb onlarla salamlaşırdım. Onlar mənim üçün cansız deyildilər və salamıma, elə bil, sadə bir dillə cavab da verirdilər. Bu cavabı eşitməyi bacarmaq lazım idi, həmin dili başa düşən az tapılardı. Hərdən fröyleyn Anna mənim bir ağacla, yaxud kötüklə söhbət etdiyimi görüb cəza verəcəyini bildirirdi. Mən də təəccüblənir, öz-özümdən soruşurdum: "Nə üçün axı?" Mənim gördüyüm aləmi böyüklərin görməməsini haqsızlıq sanır, onları kor hesab edirdim. Görə bildiklərimin bir hissəsini böyüklər heç görmür, bir hissəsini də dumanlı şəkildə təsəvvür edirdilər. Onlara həm yazığım gəlir, həm də acığım tuturdu.
Bağdakı kiçicik qovaqlardan başqa bütün qovaqlar mənim qardaşlarım idi. Kiçik qovaqlarla xasiyyətimiz tutmurdu; onlar çox gənc və höcət olduqlarından yola getmirdik. Qoca qovaqlar isə dostlarım idi və mənə hörmət edirdilər. Bibim oğlanları ilə oynayanda qovaqlara işimiz düşürdü. Yarpaqları dəmir yolu bileti kimi işlədir, iri budaqları qırıb özümüzə at edirdik. Bir az xırda budaqcıqlardan xalam oğlanları çubuq düzəldib, bizə hədə-qorxu gəlir; lap xırdaca qollarından isə çələng hörüb başçı seçdiyimiz uşağın başına qoyurduq.
Ən qoca qovaqlardan birini özümə baba sanırdım. Əcdadımın hələ əzəmətli olması fikri gizli idi. O özünün qovaq dilində xoş sözlər deyir, yarpaqlarının xışıltısı ilə məni ovundurur, ona öz fikirlərim haqda danışanda isə bütün yarpaqlarını şəkləyib diqqətlə qulaq asırdı. Onun mənə rəğbəti, nə sözlə, nə də hərəkətlə büruzə verilməsə də, insan rəğbətindən dözümlü idi.
Geniş üzüm bağındakı qumluqda boz qaya parçaları vardı. Həmin iri daşlardan birini özümə götürmüşdüm və mal bölgüsündə heç kimə güzəştə getməyən bibim oğanları da bununla razılaşmışdılar. Günəş mənim qayamı qızdırır və mən isti daşın üstündə uzanıb xoşallanır, özümü okean içində, qumlu bir yarımadada təsəvvür edirdim.
Bağımızın üzümlüyündə qoca bir üzüm tənəyi də vardı və mən onun qolları altında oturub özümü yaşlı bir daxmada təsəvvür edə bilirdim. Başımı tənəyin gövdəsinə – xəyalən isə dostumun köynəyinə söykəyib ən gizli sirlərimi ona danışırdım. Çox sirlərə agah olmuş bu qoca filosofsa, heç nəyə təəccüblənmirdi. Sonralar papiros çəkməyi də həmin tənək kölgəsində öyrəndim.
Üzüm bağında köhnə, suyu qurumuş bir quyu da vardı – ona da tez-tez baş çəkirdim. Daha heç kimə gərək olmadığına görə bu quyu xəcalət çəkir, şikayətlənir, köks ötürürdü. Quyunun dibində yaşarmış gözlərinin, qızarmış göz qapaqlarının olduğunu görə bilməsəm də, təsəvvür edirdim. Onun isti daşları arasında kərtənkələlər oynaşırdı. Bu kərtənkələlər ona sadiq qalmış köhnə dostlarıydı. Hər dəfə kərtənkələləri sayıb, sayca artıqlarını görəndə sevinirdim ki, köhnə quyunun öz yoldaşları var, ondan arxayın qalmaq olar.
Beləliklə, hər küncdə, hər cığırda dostlarım vardı; burada bir armud ağacı, orada bir pilləkən, bir sarmaşıq, bir gül kolu, bir hovuz və sair. Özüm seçdiyim bu dostlarımdan razı idim. Adamlardan fərqli olaraq, onlar yaxşılığa yaşılıqla cavab verirdilər. Məndə bacardığım yaxşılığı onlardan əsirgəmirdim.
Evimiz böyük idi, iki qola ayrılırdı, hər qolda da on otaq vardı. Girəcəkdəki böyük meydançaya "dolan" deyirdik. Ən isti havada belə bura sərin və küləkli olurdu. İnkişaf etmiş bəzi ölkələrdə adamların yeldöyəndən qorxması gülməli görünür. Bizdə yeldöyəndən qorxan tapılmaz. Əksinə evdə elə şərait yaradırlar ki, yeldöyən sərinlik gətirsin. Elə buna görə də, az qala bütün kənd evlərində "dolan" olur.
Ev nə qədər böyük olsa da, yayda bura yığışan külfət birtəhər yerləşirdi. Nənəm bir dəstə qulluqçu, böyük bibim isə öz əri ilə gəlirdi. Kiçik bibimin əri atamla tez-tez dalaşdığına görə və onunla küsü saxladığına görə bağa gəlmirdi. Əvəzində bibim özünün beş uşağını gətirirdi. Bu uşaqlardan fröyleyn Annanın zəhləsi gedirdi. Hamısı yalançı, oğru və xəbərçi idi, bağda rahatçılığımızı korlayırdılar. Bağ sakinlərinin siyahısına biz dörd bacı və fröyleyn Annadan başqa, kiçik əmim İbrahim də əlavə olunurdu. O, hələ evlənməmişdi, uşaq kimi xoşqılıq və şən idi. Bütün bu ailələrin saysız-hesabsız qulluqçuların, on beş nəfər bağbanı, faytonçu və çobanları da hesaba alanda bağımız balaca bir kəndi xatırladırdı. Mülkün iri məişət tikililəri də vardı. Çörəkxanada nənəmin nəzarəti altında bir həftənin çörəyi birdəfəyə bişirilirdi. İri bir toyuq damı və geniş camaşırxanamız da vardı. Amma həyətin ən dəyərli varı bağın aşağı tərəfində tikilmiş geniş hamam idi. Bu hamama görə bütün kasıb qohumlar bizə həm qibtə edir, həm də rəğbət bəsləyirdilər. Bura nənəmlə qonaqlarının görüş yeri idi.
Bazarlığa ehtiyac olmurdu; çörək evdə bişir, meyvə-tərəvəz həyətdə becərilir, əti isə zavallı qoyunlar verirdi; bir sözlə hər şey əl altında idi.
Nə qədər ki, atam dul idi, hamımız bir yerdə olur, bir süfrə başına
