style="font-size:15px;"> Eşşək – 500 baş;
İribuynuzlu heyvan – 1200 baş;
Qoyun, keçi – 10000 baş.
Bu göstərilən rəqəmlərə gəldikdə, bunların 70 faizi şəhərin xanı Naib Şeyxəli bəy, Ağalar Soltan, Fəxrəddin bəy, İsgəndər ağa və Əli xanların ixtiyarında idi.
Ordubad şəhərinin yer məhsulu işinə gəldikdə, torpağının azlığından və əhalinin mədəni olmadığı üzündən daha dənsiz bir halda imiş. Məsələn, 1838-ci ilin taxılını götürmüş olsaq, görə bilərik ki, bütün Ordubad okruqunda 500 xalvar, yaxud 10000 pud buğda olmuşdur ki, bu da okruqda yaşayan xalqın hər bir nəfərinə ildə 30 girvənkədən artıq düşmür. Halbuki buğdanın da hamısı rəiyyətin deyildir. Heç olmasa 50 faiz xanın anbarına tökülürmüş.
Əhalinin ağac meyvəsinə gəldikdə, onun da əksəriyyətini üzüm məhsulu təşkil edir. Üzüm məhsulundan isə Ordubad müsəlmanları ermənilər kimi istifadə edə bilmirdilər. Onlar üzümləri Naxçıvana və İran kəndlərinə daşıyıb taxıla və başqa yemək şeylərinə dəyişməyə məcbur idilər. Bu isə hamıya mümkün olmadığı üçün bəzən üzüm bağlarını ermənilərə icarəyə verirdilər.
1838-ci illərdə Əylis kəndində yaşayan yerli ermənilər müsəlman əlində olan üzüm bağlarını icarəyə götürürdülər. Üç yüz pud üzüm verən bağları 60 manatdan artığa götürmürmüşlər. Halbuki pudu 20 qəpiyə olan üzümdən erməni icarədarı 12 butulka şərab hazırlaya bilirdi.
Bəzən mollalar müsəlmanların bağı şərab üçün icarəyə verməsinə mane olduğundan, icarədar erməni vaxtikən mollaları görüb razı salmağa məcbur olurmuş.
Atam böylə mühitdə yaşadığı və böylə bir mühitdə şair olduğu üçün təxəllüsünü “Fəqir” qoymuş və şeirlərində mühitinin yoxsul vəziyyətini əks etdirmişdir.
Mən 1872-ci ildə doğulduğum vaxt Ordubadın vəziyyəti daha bərbad halda imiş. Bu vaxt məzhəb mübarizələri, təriqət çıxışları qanlı vuruşmalara qədər varıb çıxırmış.
Məzhəb və təriqət mübarizələri
Mən doğulduğum vaxt necə ki İran, elə də İran ilə həmcivar olan Ordubad şəhərini məzhəb və təriqət mübarizələri boğmuşdur. XIX əsrdə böyük bir şöhrətlə aralığa çıxan və Kərbəla şəhərində dini bir cəmiyyətin təşkilinə müvəffəq olan Şeyx Əhməd Əhsan şagirdlərindən birisi də Ordubada gəlmişdi. Bu adam Ağa Əli müctəhiddən ibarət idi. Ağa, bir tərəfdən, “Şeyxi” təriqətini müdafiə edərək “Üsuli” təriqəti ilə vuruşur, o biri tərəfdən də, Babın şagirdləri olan Molla Sadıq Vənəndli və Ağa Mirkərimlə mübarizə edirdi. Bab İranda öz təriqətini elan etdiyi vaxt Molla Sadıq da Ordubadın Vənənd kəndində eyni təriqəti elan edir, on minlərlə əhalini ətrafına toplamağa müvəffəq olur. Bu zaman Ordubad xalqı daha bir böyük qorxunun qarşısında qalır. Rusiya hökuməti Behbudov adlı generalı 5 min nəfərlik ordu ilə Molla Sadığın həbsinə məmur edir. Əhali qorxuya düşür. Culfa adamları evini, malını buraxıb ailəsi ilə bərabər İran tərəfə qaçırmış. Bu vaxtlar Ağa Əli müctəhid öz rəqiblərini məhv etmək üçün Behbudov general ilə anlaşır və Molla Sadığın həbs edilməsinə müvəffəq olur. Behbudov və başqa rus məmurları, öylə də Şeyxəli bəy Naib, “Şeyxi” təriqətinin qalib gəlməsi üçün böyük hümmət sərf etmiş olurlar. Xüsusən Naxçıvanın xanı və onun naibi Şeyxəli bəy də “Şeyxi” təriqətini daşıyırdı. Ağa Əli müctəhid bu qalibiyyətdən sonra bu yoxsul şəhərdə öz nüfuzunu genişləndirib, “Üsuli” təriqətilə ciddi mübarizəyə girişir. Belə ki, məscid qapılarında vuruşmalar olur, hər iki tərəfin mollası bir-birinin qanının halal olmasına fitva verir.
Ordubadın Yaycı və Vənənd kəndləri “Üsuli” olduqlarından şeyxin tərəfdarları həmin kəndlərə dolana bilmirdilər.
Din və təriqətə arxa vermiş şəhər əyanları aşağı təbəqəni istədiyi kimi istismar etməyə başlamışdı. Bu üzdən də əyanları terror etmək üçün bütün Naxçıvan mahalında Əbutalıb adlı bir gənc aralığa çıxır. Əbutalıb Müəzzədin bəy adlı zalım bir bəyin pusqusunda durub, güllə ilə vurur. Bəy qılçasından yaralanır. Bunun üçün də Əbutalıbı Ordubadın məşhur Ərəsə meydanında dara çəkirlər. Camaat qorxuya düşür. Bir neçə gün heç kəs bayıra çıxmır. Yenə də mollalar əhalini sakit edir. Əyanlar, xanlar və mollaların əlində oyuncaq olan Ordubadın haqqında “Fəqir” öz şeirlərində yazır:
Əzəl şikayətim ol çərxi-bivəfadəndir,
İkincisi iki yüz[1] yarü aşinadəndir.
Libasi-faxiri hər kəs geyib, sayalla kişi,
Neçünki, köhnə geyən firqeyi-gədadəndir.
Verilə müdamə, həm qeyri-müstəhila təam,
Fəqirlər qalır ac, yəni bu səxadəndir?!
Hacı təkiyyə tutubdur Hüseynə ağlamağa,
Evini, dövlətini göstərir, bəxadəndir.
Ziyafət eylər adı çıxmağa, deyər ehsan,
Qəbul olmuya bu xeyrlər, xətadəndir.
Plov yeyənlər yeksər yığıb, qalıb aclar,
Görüm evi yıxıla, belə iş rizadəndir?!
Kələm başında axundun keçib yuxarı başa,
Kəsib buxarı başın, bu nə müddəadəndir?
Geyib qəbanı, salıbdır əba, tutubdur əsa,
Çəkibdir boynunu, yəni ki, iddiadəndir.
Axundu gəlibdi Nəcəfdən, edib əcəb təhsil,
Yığıb mürid başına sidq ilə, səfadəndir.
Sözündə yoxdur əcəb vaizin, deyil amil,
Axundların bu hamı etdigi həvadəndir.
Əgərki qazı ağa əyləşib qəzabətdə,
Xilafdır hamı fitvası, hökm ağadəndir.
Bu kimi şeirləri yazan şair “Xalq”ın nəzərindən düşürdü. O, təmin edilməyəcək bir yoxsulluğun içərisində idi. Buna baxmayaraq, şeirə çox həvəsli idi. Ordubadda şairlər əncümənini düzəltmişdi.
ƏNCÜMƏNDƏ İŞTİRAK EDƏNLƏR:
“Bikəs” təxəllüslü Molla Hüseyn;
“Sidqi” təxəllüslü Məmmədtağı;
“Müznib” təxəllüslü Kəblə Əliqulu;
“Şəmi” təxəllüslü Əhməd ağa;
“Nəqqaş” təxəllüs Nəqqaş Zeynalabdin.
ƏNCÜMƏNDƏ İŞTİRAK EDƏN ŞEİR ARAQLILARI:
Məşədi
İkiüz, ikiüzlü
