ı / Bakı / 2020 / 164 səh
Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi
Müşfiqli günlərin şahidi
“Xatirə ədəbiyyatı” seriyasından təqdim etdiyimiz növbəti əsər repressiya qurbanı olmuş şair Mikayıl Müşfiqin xanımı Dilbər Axundzadənin “Müşfiqli günlər” kitabıdır.
O Müşfiq ki, əksinqilabi fəaliyyətdə suçlanır, güllələndikdən sonra məzarı olmasın deyə dənizə atılır. Amma o, həqiqətən, əksinqilabçı, gizli “Müsavat”ın üzvü idi?
Doğrudur, Azərbaycanda Sovet hökuməti qurulduqdan sonra ölkədə “Gizli Müsavat” təşkilatı yaradılır, tanınmış simalardan bəziləri orada təmsil olunur. Məsələn, Müşfiqin də ölümünə şeir yazdığı Cəfər Cabbarlı kimi. Amma Müşfiq haqqında bunu əminliklə demək mümkün deyil.
Dilbər Axundzadə yazır ki, bir dəfə Müşfiq evə aşırı kədərli gəlir, balkona çıxaraq siqaretini yandırır, başının ağrıdığını deyir. Səbəb isə yığıncaqda onun burjua şair adlandırıl-masıdır. Hansı ki, bu elə bir dönəm idi ki, burjua sözü damğa kimi idi, bu sözün yapışdırıldığı insanlar gələcəkdə mütləq faciə ilə üzləşəcəkdi.
“Dilbər, bu gün yığıncaqda bəzi bədxahlar məni o qədər tənqid etdilər ki, az qaldı ürəyim yerindən qopsun. Mənə deyirlər, sən xırda burjua şairisən. Bu söz mənə elə toxundu ki… axı burjua sözü deyəndə bizim gənclərin təsəvvürünə zəhmətdən qaçan, insanlıqdan kənar, xalqı, cəmiyyəti, vətənini sevməyən adamlar gəlir. Özün de, mən elə sifətlərə layiqəmmi?”
Dilbər xanım xatirələrə Müşfiqlə tanış olduğu ilk gündən başlayır. Belə ki, Dilbərin əmisinin arvadı Fəramüş Mikayıl Müşfiqlə tələbə yoldaşı idi. Fəramüş institutu bitirmələri münasibətilə APİ-də təşkil olunan buraxılış gecəsinə bacısı Həcəri və qaynı qızı Dilbəri də aparır.
Dilbər ilk dəfə orada Mikayıl Müşfiqi görür
“Müşfiqin əynində səliqə ilə tikilmiş qəhvəyi kostyum, ona uyğun üst köynəyi və qalstuk, ayağında qəhvəyi ayaqqabı vardı. Alnının üstünə düşən qara tellərini əli ilə tez-tez arxaya atırdı. Yoldaşlarından fərqli olaraq, Müşfiq həyəcanlı və tutqun idi. Elə bil bugünkü təntənə onu sevindirmirdi”.
Onlar ikinci dəfə “Kommunist” küçəsində rastlaşırlar, aralarında qısa dialoq keçir. Növbəti dəfə isə Dilbərin rəfiqələrindən olan Pirayə Müşfiqdən ona məktub gətirir. Məktubda Dilbərə yazılan iki şeir və səmimi etirafar vardı.
“O gecə yuxum ərşə çəkildi. Oxuduğum kitablardakı aşiqlərin surətləri bir-bir gözlərimdə canlanmağa başladı. Onların arzuları, düşüncələri, keçdiyi həyat yolları, aqibətləri haqqında düşündüm. Müşfiqi və özümü onlarla müqayisə etməyə başladım…”
Və nəhayət, Dilbər razılaşır, gənc aşiqlər tez-tez görüşür, hər görüşdə Müşfiq ona yazdığı şeirləri oxuyur, qəlbini qazanmağa çalışır. Belə görüşlərin birində Müşfiq arzusunu dilə gətirir:
“Bizim bu görüşlər mənim aləmimdə artıq mənəvi bir ehtiyaca çevrilib. Amma nə vaxtacan biz çəkinə-çəkinə, qorxa-qorxa görüşəcəyik?!… İstəyirəm, sizə elçi göndərim. Razılıq alan kimi nişan taxaq. Ondan sonra ürəyimiz istəyən vaxt görüşə bilərik. Sən də görüşə gələndə ayağının birini qaçaq qoymazsan”.
1932-ci ilin aprelində onlar nişanlanırlar. Nişanda Hüseyin Cavid həyat yoldaşı Müşgünaz xanımla birgə, Əhməd Cavad həyat yoldaşı Şükriyyə xanımla birgə, həmçinin məşhur müğənni Bülbül də iştirak edirdi. Eyni zamanda dövrün gənc şair və yazıçılarından Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Mehdi Hüseyn (xanımı Fatma ilə), Rəsul Rza (Nigar Rəfibəyli ilə birgə), Məmməd Rahim (xanımı Mələklə) nişana təşrif buyurmuşdular.
1933-cü ilin iyunun 20-də isə onlar ailə həyatı qururlar
“Evləndiyimiz vaxt Müşfiq “Azərnəşr”də redaktor vəzifəsində və 18 saylı məktəbdə müəllim işləyirdi. Qazancı da pis deyildi. Balaca otağımızda Müşfiq dağ şəlaləsi kimi coşub-daşır, yazıb-yaradırdı. Müşfiqin bütün varlığı şeirlə nəfəs alırdı. O, məni yuxudan şeirlə oyadar, şeirlə söhbət edər, axşamlar şeirin xoş zümzümələri ilə yatırardı”…
Dilbər Axundzadə xatirələrində təkcə özünün yaşadıqlarını yazmır. Həmçinin Müşfiqlə birgə oxuyan, Müşfiqin dərs dediyi, Müşfiqin müəllim, dost bildiyi insanların da şair haqqındakı topladığı xatirələrindən bəhs edir. Həmçinin özlərinin də iştirakçısı olduğu dönəmin yazıçı və şairlərinin həyatlarından qısa bilgilər verirdi. Məsələn, Səməd Vurğunun toy mərasiminin necə keçdiyini də xatirələrdən oxuyuruq.
Dilbər Axundzadə təkcə Müşfiqlə olan sevgilərindən deyil, həmçinin Müşfiqin uşaqlığından, tələbəliyindən, ilk kitablarının çapından, onun ədəbi dərnəklərdəki fəallığından yazır.
Xızı şəhərində Müşfiqin evmuzeyi fəaliyyət göstərir. Orada olanlar bilir ki, Müşfiqə aid əşyalar, kitablarla yanaşı orada bir tar da var. Bu gün üçün hansısa musiqi aləti çox şey ifadə etməsə də, Müşfiqin yaşadığı dönəmi bilənlər bilir ki, Sovet hökuməti bütün köhnə adətlərlə yanaşı, tara da qarşı çıxmışdı…
“Bir gün Qurban müəllim bizə halı çox pərişan gəldi. O, öz kədərini biruzə vermək istəmirdisə də, biz bunu hiss edirdik. Müşfiq dedi:
– Qurban müəllim, halınız birtəhərdir, yoxsa qəlbinizə dəyən olub?
O, incik səslə cavab verdi:
– Yəqin sən də eşitmiş olarsan, tarı bir musiqi aləti kimi qadağan etmək istəyirlər…”
Müşfiq məşhur tarzən Qurban Primovla dost idi. Müşfiq dönəmin gənc şairi kimi köhnəliklə mübarizəni dəstəkləyirdi. Məsələn, latın əlifasına keçidlə bağlı şeir də yazmışdı. Amma tarın qadağan edilməsi onun üçün bir faciə idi. Çünki Müşfiqin özü də tarı çox sevirdi. Yaxşı ifa etməyi bacarmasa da, Dilbər xanım da tar çalmağı bacarırdı.
Evdə edilən bu kədərli söhbətdən sonra Qurban Primov “Yetim segah”ı ifa edir, Müşfiq isə bu ifada məşhur “Oxu tar” şeirini yazır… Tar isə təbliğata baxmayaraq qadağan olunmur.
Evlilik dönəmində onlar sevgi dolu həyat yaşayırlar. Müşfiq yaradıcılıqda uğurla irəliləyir, artıq onu hər kəs tanıyır, şəxsi həyatlarında isə hər şey qaydasında gedirdi. Müşfiq yaradıclığı üçün tanış olduğu insanlardan bəhrələnir, həta bir əsəri üçün qaraçıların alaçığına qədər gedir.
Belə günlərin birində, Müşfiq ən əziz adamlarından birini itirir. Ölümünə şeir yazdığı Cəfər Cabbarlını. O dönəmlərdə əsərləri haqsız tənqidə məruz qalanlardan biri də Cəfər Cabbarlı idi. Daha öncə Sona xanım Cabbarlının xatirələrində bu barədə qeydlər etmişdik. Bir dəfə iclasların birində Cəfər növbəti dəfə haqsızlığa məruz qaldığına görə bərk əsəbiləşir və onun bu halını görən Müşfiq dramaturqu evinə gətirir. Cəfəri evlərinə ötürəndən sonra Müşfiq Dilbərə deyir: “Məni düşündürən tamam başqa bir şeydir. Cəfərin ürəyi xəstədir. Ona görə də mən onu qoruyuram. Əsəbiləşən vaxtı tək buraxmıram. Həkimlər ona dəyərli məsləhətlər verirlər, heç bilmirəm əməl edəcəkmi?”.
Təəssüf ki, Cəfər Cabbarlı ürək ağrılarına dözə bilmir…
Dilbər Axundzadənin xatirələrdə yazmadığı olduqca çoxlu şeylər var. Müşfiqin nəyə
