öz
Müstəqil Azərbaycan Respublikası öz sosial institutlarının qurulmasının elə bir mərhələsindədir ki, bu dövrdə dünya təcrübəsi böyük dəyərə malikdir. Ən geniş yayılmış belə dövlət quruluşu institutlarından biri, artıq 200 ildən çox bir müddətdə ABŞ-da bütün digər dövlət institutlarının fəaliyyətini əlaqələndirən prezidentlik institutudur. Prezidentlik institutu öz mahiyyətinə görə hakimiyyət institutu, daha doğrusu dövlət idarəetmə sistemində prezident hakimiyyəti səlahiyyətlərinin məcmusu kimi nəzərdən keçirilməlidir.
Rus tədqiqatçısı V.E.Çirkin qeyd edir ki, prezidentli respublikanın, tez-tez nazir böhranlarının alovlandığı və hökumət dəyişmələrinin adi hala çevrildiyi parlamentli respublikadan əsas üstünlüyü onun icraedici hakimiyyətin sabitliyinə təminat verməsidir; əsas qüsuru isə demokratik institutların inkişaf etməməsi şəraitində avtoritarizmə meyllənməsidir.
«Prezident» termini hərfən «irəlidə əyləşən» mənası verən latın sözü «praesidens»dən götürülüb və yəqin ki, antik dövr məclislərində sədrlik edənin tutduğu yerlə əlaqəli olmuşdur. Sonralar senat başçılarını prezident adlandırmağa başladılar. «Prezident» termini öz müasir məzmununu XVIII əsrin sonlarında, ABŞ-da prezidentlik institutu təsis edildikdə almışdır. Prezidentlik vəzifəsinin təsis edilməsi ilk dəfə 1787-ci ildə Filadelfiyada, ABŞ-ın yeni Konstitusiyasının hazırlandığı Konstitusiya Konventində müzakirə edilmişdir.
Maraqlıdır ki, o zamanlar ölkənin şəriksiz siyasi lideri müharibə qəhrəmanı, general Corc Vaşinqton idi və təsis ediləcək dövlət başçısı vəzifəsi (kral) «ona uyğunlaşdırılır», dövlət quruluşu kimi monarxiya təklif edilirdi. C.Vaşinqtonun nəhəngliyi təkcə onun monarx olmaq istəməməyində yox, sonralar, üçüncü dəfə prezident seçkilərində iştirakdan könüllü imtina edərək, ABŞ-ın demokratik inkişafında misilsiz ənənənin başlanğıcını qoymasında idi.
Beləliklə, ABŞ-da respublika idarəetmə formasının bərqərar olması olduqca çətin məsələ idi, çünki, ABŞ-ın nə lazımi siyasi təcrübəsi, nə də uyğun tarixi ənənələri yox idi. İcraedici hakimiyyətin başçısı – prezidentin həm fəaliyyət müddəti, həm də seçilməsi qaydaları haqqında ciddi müzakirələr getmiş, nəticədə, C.Medisonun təklif etdiyi, müəyyən düzəlişlərlə bu gün də davam edən plan qəbul olunmuşdur. Prezident vəzifəsinin unikallığı onda idi ki, o, həm dövlət başçısı, həm də icraedici hakimiyyətin rəhbəri idi.
Xatırladaq ki, ABŞ dövlət quruluşu modeli, hakimiyyət bölgüsü ideyasını ilk yaradanlardan biri, fransız mütəfəkkiri Ş.L.Monteskyönün konstitusiya hüququ nəzəriyyəsinə əsaslanırdı. Məhz bu məqam ABŞ-da güclü prezident hakimiyyətinin ölkədə avtoritar rejim yaratmasına imkan verməmişdir.
Yeri gəlmişkən, Latın Amerikası ölkələrində ABŞ nümunəsinə uyğun olaraq prezidentlik institutu təsis edilsə də (XIX əsrin birinci yarısında), bu təhlükədən yaxa qurtarmaq mümkün olmamışdır. Bundan əlavə, prezidentlik vəzifəsi ABŞ modelindən «köçürülmüş», 1848-ci ildə Avropanın ilk prezidentli respublikası olan Fransanın (digəri İsveçrə) prezidenti seçilmiş Lui-Napoleon öz səlahiyyətlərindən monarxiyaya qayıtmaq və özünü III Napoleon adı ilə imperator elan etmək üçün istifadə etmişdi. Burdan görünür ki, uğurlu siyasi sistem təkcə kağızda yazılmış qanun və konstitusiyalardan asılı deyil, bu sistemi yaşadan konkret insanlardan, onların keyfiyyətlərindən, malik olduğu dəyərlərdən asılıdır. Məhz buna görə ABŞ konstitusiyasını yaşadan siyasi liderlər – prezidentlər bizim üçün çox maraqlıdır.
Azərbaycan oxucusunun diqqətinə təqdim olunan «Amerika prezidentləri» kitabı ABŞ prezidentləri və onların fəaliyyət tarixinə həsr olunmuşdur ki, bu da onun ABŞ-ın bütün uğur və uğursuzluqları, nailiyyət və böhranları ilə birlikdə demokratik inkişaf təcrübəsindən söhbət açdığından xəbər verir. Amerika tarixinin «əsas» personajlar qalereyası ilə tanışlıqdan sonra, oxucu özü onların fəaliyyətini müstəqil şəkildə dəyərləndirə bilər. Belə ki, kitabın müəllifi Elşən Bayramzadə təfsirlərə az yer verərək, daha çox faktlara əsaslanmaqla uğurlu praktika seçə bilmişdir. Bundan əlavə, kitabın sonunda göstərilmiş geniş ədəbiyyat siyahısı oxucuya ABŞ-ın – bu gün dünyanın yeganə superdövlətinin siyasi sistemi və o sistemi yaşadan mədəniyyəti haqqında öz biliklərini müstəqil şəkildə artırmağa imkan verəcək.
GİRİŞ
Müasir dünyada prezident üsul-idarəsi geniş tətbiq olunur. Dünyanın müxtəlif inkişaf səviyyəsinə malik bir çox ölkələrində bu institut uzun tarixi dövr ərzində fəaliyyət göstərməkdədir. Bu idarəetmə formasının konkret məzmununu müəyyənləşdirən prezident seçkiləri, onun səlahiyyətləri, hakimiyyətdə olma müddəti və digər xüsusiyyətləri heç də bütün ölkələrdə eyni deyil. Onlar əsasən tarixi şərait, siyasi ənənə, prezident və hakimiyyətin digər qolları arasında münasibətlər və digər amillərlə müəyyənləşir.
Dünya miqyasında prezidentlik üsul-idarəsi tarixinə nəzər yetirsək görmək olar ki, o heç də demokratiyanın meyarı deyil. Prezidentlik üsul-idarəsi örtüyü altında gizlənmiş diktatura və totalitar rejimlərə çoxlu misallar göstərmək olar. Lakin bununla yanaşı prezidentlik üsul-idarəsi daha çox demokratiya ilə əlaqələndirilir.
Bu mövzuda ABŞ-ın tarixi təcrübəsi xüsusi maraq doğurur. Bu maraq Böyük Britaniyanın Şimali Amerikadakı 13 koloniyasının 1775-1783-cü illərdə müstəqillik uğrunda apardığı inqilabi müharibənin alovlarından ABŞ-ın doğulması ilə müəyyənləşir. XVIII əsrin böyük inqilabi hadisəsi sayılan müstəqillik uğrunda müharibəni bəzən bəşəriyyət tarixində nəhəng rol oynamış 1789-1794-cü illər Böyük Fransa inqilabına proloq da hesab edirlər. Amerika kontinentində ilk müstəqil dövlətin yaradılması və onun dövlət quruluşu üçün respublika formasının seçilməsi bütün dünyadakı demokratik qüvvələr üçün mühüm sosial-siyasi nümunə olmuşdur. Lakin liberal-demokratik prinsipləri, insan hüquqlarını əsas amalı elan etmiş dövlətin qurulması heç də asanlıqla gerçəkləşməmişdir. Xarici düşmənə qarşı vahid mövqedən çıxış edən qurucular, daxili problemlərin həllində bəzən rəqiblərə çevrilmişlər.
Hələ müstəqillik uğrunda mübarizənin başlandığı ilk illərdə gələcək dövlətin quruluşu, idarəetmə forması çoxlarını düşündürürdü. Müharibənin gedişində artıq özlərini Amerika Birləşmiş Ştatları adlandıran koloniyalar onları bir ölkə tərkibində birləşdirəcək müqavilə yazıb hazırlamışdılar. «Konfederasiya və əbədi ittifaq maddələri» kimi tərtib edilən bu müqavilə 1777-ci ildə on üç ştatın nümayəndəsinin iştirak etdiyi Kontinental Konqres tərəfindən qəbul edilmiş, 1778-ci ilin iyulunda rəsmən imzalanmışdır. 1781-ci ilin martında 13-cü ştat – Merilend tərəfindən ratifikasiya edildikdən sonra müqavilə qüvvəyə minir.
Lakin çox keçmir ki, müqavilənin səmərəsizliyi aşkar olur və ittifaq idarəetmə qabiliyyətini tamamilə itirir. Belə ki, ağır müharibə dövründə Konfederasiya ştatların üzərinə vergilər qoya bilmir, yalnız onlardan kömək diləyirdi: o qoşun yığmaq, onu maliyyələşdirmək, ticarət və sənayeni tənzimləmək, xarici siyasət yürütmək imkanından da məhrum idi. Yeni yaradılan ölkə siyasi, iqtisadi cəhətdən xaos vəziyyətinə düşmək həddinə gəlir. Sonralar ölkənin ilk prezidenti olacaq Corc Vaşinqtonun sözləri ilə desək 13 ştat bir-birinə yalnız «qum kəndiriylə» birləşdirilmişdi.
1786-cı ildə beş ştat Konqresə Konfederasiya haqqında Əsasnaməyə düzəliş vermək tələbiylə müraciət etdi. Məqsəd daha səmərəli idarəetmə formasını tapmaq idi. Federasiyanın – daha sıx ittifaqın yaradılması tərəfdarları, başda Vaşinqton olmaqla ölkə konstitusiyası üzərində işə başladılar. Layihə üzərində işə, gələcəkdə ABŞ-ın dördüncü prezidenti olmuş Ceyms Medison rəhbərlik edirdi.
Dövrün
