əvvəlki təcrübəyə istinadetmə bacarığı, əgər həqiqidirsə, qarşı tərəfi də eşitmək və dinləmək qabiliyyəti, öz əqidəsinin əsaslı olması fikrində qalmaq bacarığı və s. olmalıdır.
İnamla demək olar ki, oxucuların mühakiməsinə verilən bu kitab gözdən keçirilən sualların məzmununa, strukturuna, materialın seçilməsinə, təşkilinə görə öncəki dərsliklərdən və dərs vəsaitlərindən öz orijinallığı ilə seçilir.
Həyatımın başlıca amalı xalqa xidmət, onun övladlarının bilikli, zəkalı böyümələrinə yardımçı olmaqdır. İnanmaq istərdim ki, bu kitabı oxuyan hər kəs, xüsusən əlaqədar sahə işçisi onun faydasını əmək fəaliyyətində hiss edəcəkdir. Məntiq elmi, ulu filosofumuz Bəhmənyar demişkən, “hər şeyin ölçüsüdür, yerdə qalan elmlər isə fayda və zərər haqqındadır”.
Elmin, mədəniyyətin yüksəkliyində durmaq istəyən heç bir millət məntiqi təfəkkürsüz keçinə bilməz. Keçmişin gələcəyə yönəlmiş, daha doğrusu, “gələcəyin zəruri modeli olan məntiq elmini öyrənmək ixtisasındən asılı olmayaraq hər bir vətən övladı üçün zəruridir. Elmi biliklərə laqeydlik, savadsızlıq, nəzarətsizlik millətin balalarını özgələşdirir. Bu ağır qınaqdan çıxmağın əsas yolu hamının həyəcan təbili çalması və bir bayraq altında birləşməsidir. Bunun üçün hər birimiz cəmiyyət qarşısında hesabat verməliyik. Bu problemin əlifbası isə millət sevgisi, Vətən yanğısıdır.
GİRİŞ
MƏNTİQİN AKTUAL PROBLEMLƏRİNİN QISA TƏHLİLİ
Mən 30 ildən çoxdur ki, BDU-da və ölkəmizin başqa ali tədris ocaqlarında məntiq elmindən mühazirələr oxuyur və praktik məşğələlər aparıram. Bu müddətdə belə qənaətə gəlmişəm ki, geniş oxucu kütləsi, xüsusilə tələbələrimiz bu elmi zəif dərk edir, onun mənimsənilməsində çətinliklərlə qarşılaşırlar. Bunun bir neçə səbəbini göstərmək olar: Birincisi, Avropanın inkişaf etmiş ölkələrindən fərqli olaraq, Azərbaycanın orta məktəblərində 1955-ci ildən bəri məntiq elmi tədris olunmur, başqa sözlə desək, məntiq fənni orta məktəbin tədris proqramından çıxarılmışdır. İkincisi, məntiqin tədrisi və təbliği zamanın tələblərinə cavab vermir. Üçüncüsü, tələbələrimizin zəhmətə qatlaşmasında və elmi biliklərə yiyələnməsində bir süstlük və laqeydlik yaranmışdır. Dördüncüsü, gənclərimizin müxtəlif yollarla, təhsil almadan diplom almaları az qala qanunauyğunluğa çevrilmişdir və s. və i.a.
Məntiqin mənimsənilməsindəki çətinlikləri aradan qaldırmaq məqsədilə yığcam və sadə dildə yazılan metodik bir vəsaitin nəşrini vətəndaşlıq borcu hesab edirik, çünki bu sahədə ana dilində indiyədək diqqətəlayiq bir məqalənin, tədris vəsaitinin belə olmaması təəccüb doğurur. Onda soruşula bilər: Nədir vətəndaşlıq borcu?
Vətəndaşlıq borcu insanların yaşadığı mühitə, zamana, elmə, mənəvi dəyərlərə, dövrün pozitiv və neqativ hadisə və proseslərinə müdaxilə etməsi, qiymət verməsidir.
Əslində məntiq ən maraqlı və dinamik elmlərdəndir və onun riyazi nəzəriyyələr üçün də ciddilik və dəqiqlik nümunəsinə çevrilməsi təbiidir.
Bir çox alimlərimiz, ziyalılarımız və gənclərimiz özlərini əziyyətə salmadan qədim və zəngin tarixi olan məntiq elmi barədə belə mühakimə yürüdürlər ki, guya məntiq çox çətin qavranılan mücərrəd elmlərdəndir. Məntiqi nəzəriyyələrin meydana gəlməsi tarixini, inkişafını və təkamülünü izləyən hər bir şəxs məntiqin problemlərini aramla təhlil edərsə, onda yuxarıdakı fikrin yanlışlığına əmin olacaqdır.
V.Mintonun aşağıdakı fikrini oxucuların diqqətinə çatdırmaq istərdim:
“Özünün uzun müddət davam etmiş bütün tarixi ərzində məntiq heç vaxt mücərrəd elm olmamışdır: o, həssas və iti ağıl üçün maraqlıdır, cəlbedicidir. Məntiq elmi diskussiyalarda, mühakimələrdə və tədqiqat işlərində insan ağlını demaqoqların yalanlarından qorumağa bir “zireh” (sipər) kimi xidmət etmişdir ki, onun praktik əhəmiyyəti də bundadır”.
Təfəkkürün məntiqinə aid zəngin və geniş biliklər toplusunu özündə birləşdirən məntiq yalnız təsviri deyil, həm də normativ və qiymətləndirici səciyyə daşıyan və özünün konkret tətbiq sahəsi olan nəzəri-praktik elmdir. Hegelin “Hər cür elm tətbiqi məntiqdir” fikrində də dərin məna vardır. Burada həqiqət ondadır ki, elm (o cümlədən məntiq) biliyin yeni nəticələrə varması üçün hərəkət vasitələrini yaradır.
Deməli, məntiqi təfəkkür olmadan elmlərin səmərəli inkişafından danışmaq olmaz. Hər bir “elm məntiqi cəhətdən sistem halında birləşmiş və konkret ideyası olan biliklərdən ibarətdir”.
İxtisasından, peşəsindən asılı olmayaraq, hər kəs üçün məntiqi öyrənməyin faydası ondadır ki, təfəkkürdən bəhs edən bu elmin köməkliyilə müxtəlif elmlər sahəsində toplanmış materialı təhlil etmək, faktları ümumiləşdirmək, irəli sürülən müddəaları sübut, yaxud təkzib etmək mümkün olur. İnsanlar fikirləşdikcə daim əqli fəaliyyətin bu növlərini həyata keçirirlər.
Aparılan müşahidələr göstərir ki, heç də bütün insanlar məntiqi bilmir, hamı təfəkkürün bu qayda-qanunları, metod və normaları ilə tanış deyildir. Ona görə də geniş oxusu kütləsinin məntiqi mədəniyyətinin səviyyəsi aşağıdır. Həyatın bu təzadını sadəcə izah etmək yox, qaydaya salmaq, ləğv etmək lazımdır ki, cəmiyyətin daha yüksək mənəvi dəyərlərə qovuşmasına mane olmasın. Bu fikirdən çıxarılan əsas nəticə odur ki, hər bir cəmiyyət üzvünün müəyyən məntiqi mədəniyyətə yiyələnməsi zəruri bir işdir. Məntiqi mədəniyyətin formalaşması və yüksəlməsinin ən yaxşı üsulu məntiq elmini öyrənməkdir, çünki bu elm mühakimə yürütməyin düzgün üsullarını sistemləşdirir və mühakimələrdəki tipik səhvləri aşkara çıxarır.
Aksiomdur ki, hər hansı bir cəmiyyətin məntiqi sferası, məntiqi mədəniyyəti nə qədər yüksək olarsa, insanlar arasında qarşılıqlı anlaşma və cəmiyyətin harmonik inkişafı da o qədər yüksək və zəngin olacaqdır. Hər bir insan konkret məntiqi sferada tərbiyə olunur və bunun təsiri ilə onda məntiqi təfəkkür vərdişləri təşəkkül tapır, cəmiyyət üzvlərinin məntiqi mədəniyyəti formalaşır. Çox vaxt tələbələrimiz “məntiqi mədəniyyət” anlayışının mənasını tuta bilmirlər, səbəbi də məntiqi biliklərə laqeyd qalmalarıdır. Onda zəruri sual meydana çıxır ki, bu anlayışı necə başa düşmək olar?
Məntiqi mədəniyyət insanların yazılı və şifahi nitqində aşkara çıxan təfəkkür mədəniyyətidir ki, bu da mühakimə yürütməyin səmərəli metod və üsullarını özündə birləşdirir. Bu mənada rus pedaqoqu K.Uşinski məntiqi bütün elmlərin giriş kursu adlandırırdı.
