dostunun özünə qarşı belə bir cəhdinə görə ərindən dostunu qətlə yetirməsini tələb edir. Əsərdə Hassanın həmkarı və dostu Kurts Asiyadehi ələ keçirmək arzusu ilə qovrulur. Bunun üçün evində qonaqlıq düzəldir, otaqlardan birində qadına təcavüz cəhdində bulunur. Asiyadeh dişi canavar kimi onun üstünə atılıb dişləri ilə kişinin qulağını qoparır və təkidlə ərindən Kurtsu öldürməsini tələb edir. Avropalı ər isə, rəqibi öldürmək bir yana qalsın, ona yanımcıllıq göstərir: «Əsəb həkimlərinin sarğıdan nə başı çıxır, gətir mən sarıyım… Sənə haqq olur. Nə işin var, başqasının arvadına sataşırsan» və axırda Asiyadehin «Sən onu öldürmədin, Hassa?!» tənəsinə irad tutur: «Şərab içərkən sənə məhrəmlik göstərməyi ürəyindən keçirən hər kişini öldürsəydim, onda mən kütlə qatili olardım ki. Biz sivil avropalıyıq əvvəl-axır».
Amma Asiyadehin namusunu çəkməkdə hələlik heç bir təhəddüdü olmayan şərqli Əbdülkərim, türk Əbdülkərim avropalı kişinin türk arvadının namusunu qorumağı bacarır. Asiyadehin «Həzrəti Dövlətiniz! Burdakı bu kişi, məni öz evinə çəkib zor işlətmək istədi, ərim yan otaqda ola-ola». kəlməsi ilə Əbdülkərimin gözləri vəhşicəsinə qığılcımlanır, dodaqları səyriyir, yumruğu düyünlənib qəfil bir zərbə ilə Kurtsun sifətinə çırpılır, zərbə təkrar olunur, bir-birini əvəz edir və Əbdülkərim «ay işığına qərq olmuş soyuq qarın üstündə gecə ovuna çıxmış amansız yalquzağa bənzəyir».
Yaxud başqa bir epizod. Qonaqlığa gedərkən Asiyadeh onun arxasınca baxan kişilərin nəzərlərini bir qadın intuisiyası ilə duyub bu baxışların onun kürəyini çimçəşdirdiyini və ona baxarkən kişilərin sanki onu öpmək istədiklərini söyləyir. Əri isə bunun cavabında «Bəlkə elə gerçəkdən də istəyirlər» deyir. Ərin bu cür cavabı asiyalı qadını haldan çıxarır və o, hirslə dillənir: «Sus! Adam arvadına belə sözlər deməz».
Avropa qadınlarının «azad sevgisi», rəsmi ailə qurmadan kişi ilə qadının ər-arvad kimi yaşaması Asiya təmsilçisinin baxışında özünə yer tapa bilmir. İlk dəfə Hassanın dostları ilə məclisdə iştirak edən Asiyadeh qadınlarla ünsiyyət qurmaq üçün onların ailə və uşaqları ilə maraqlanır və hər dəfə də gizli təbəssümlə qarşılanır. Nəhayət qadınlardan biri onu «başa salır»: «Evlənmədən də iş tutmaq olar. Elə deyil?». Qurban Səid buna Asiyadehin daxili nitqi ilə cavab verir: «Belə şeylər olur, amma uşaq doğmaq niyyəti olmadan iş tutmaq mümkünsüzdür. Tam mümkünsüzdür. Boya-başa çatmış adamlar bunu bilməliydilər axı».
Bunu təkcə Qurban Səid demir, Ahmed Paşa da öz qızına elə bu səpkidə öyüd-nəsihət verir «Qadının bircə vəzifəsi var: kişiyə qulluq göstərmək və uşaq bəsləmək … Kişinin ən böyük zinəti namuslu qadındır, bunu Peyğəmbərimiz buyurmuşdur. Sən mənim başımı aşağı etməzsən. Əgər üstünə ləkə düşsə, onda qayıt yanıma, səni öz əllərimlə öldürüm. İstəmərəm, bunu bir kafir etsin».
Ən maraqlı cəhətlərdən biri də budur ki, qadınla kəbinsiz yaşayıb birgə ömür sürməyi adi həyat norması sayan Qərb insanı başqasının ikinci ailə qurmasına, ikinci dəfə qanuni və normal evlənməsinə kəc baxır, onu gah «səddumlu», gah da «pozğun» adlandırır: «Həkimlər arasında hər cümə axşamı deyəcəklər ki, Anqora pişiyi ilə ailə qurmuşam. Yaxın dostlarım məni pozğun adlandırıb paxıllıqdan partlayacaqlar».
Mentalitetlər savaşında qarşıdurmanı yaradan nə etnik kökənlik, nə irq, nə də dini ayrıntıdır. Şərq mühitində forma-laşıb Asiya mentalitetinə yiyələnmiş yunan və xristian Sem Doos da Avropa mentalitetini qəbul etmir, avropalı kişiləri başdanxarab sayır. Digər zahiri əlamətlərdə özünü Şərq mədəniyyətindən tam uzaq saymasına, Avropanın bir parçası olduğunu dəfələrlə vurğulamasına baxmayaraq Əbdülkərimlə Asiyadeh arasında araçılıq edən Sem Doos arvadını tanımadığı yad kişilərlə çölə ötürən Hassanı içində ittiham edir: «Avropadakı kişilər başdanxarab imişlər. Allah da başdanxarabları cəzalandırır və ağıllılara yardımçı olur. Altunsaç bir qadın, gözəl bir qadın, bu da tanımadığı iki kişi ilə onu çölə ötürür. Başdanxarabdır. Vicdan əzabı çəkməyə dəyməz».
Mentalitetlər savaşında qələbə çələngini Qurban Səid Asiya təmsilçisi Asiyadehə verir və Qərb sivilizasionunun daşıyıcısı Hassanın dilindən etiraf kəlməsini alır: «Əsl bar-bar bizik və başımız yalnız təbabətdən çıxır!» .
Sonra bu savaşa o, Asiyadehin iç düşüncələri ilə yekun vurur: «…bəlkə də ümumiyyətlə pis və yaxşı dünya yoxdur. Hər dünya öz insanlarını xoşbəxt edə bilərdi. Lakin dünyaların hamısı başqa-başqa idi, zamanın ilkin başlanğıcından bir-birindən ayrı, kəndi özümlülüyündə möhkəm və qoparılması mümkün olmayan dərin köklərlə», odur ki, onların qovuşması, vəhdətləşməsi çox ağrılı və çətin bir prosesdir, çünki «bu iki dünyanın arasında, salınması heç cür mümkün olmayan dar körpü» vardır.
Bir daha müəllif haqqında
Ədəbiyyat tarixində Qurban Səidin kimliyi barədə gedən mübahisələr hələ də səngimək bilmir və çox güman ki, bu, uzun müddət beləcə davam edəcəkdir ta o vaxta qədər ki, sifarişli «tənqidçilər» höcətliyin daşını ətəklərindən yerə töküb elmi və tarixi faktaturaya söykənəcəklər. Əlində heç bir sübut və dəlili olmayan, dırnaqarası elmi mülahizələrini faktlar üzərində deyil, gümanlar əsasında quran və Azərbaycan dilinin modallıq sahəsinin dominant və periferiyalarından geninə-boluna yarınan bəzi alimlərimiz sosializm-realizmin pəncərəsindən boylanaraq hər cür canfəşanlıqla Qurban Səidin Yusif Vəzir Çəmənzəminli olduğunu sübut etməyə çalışırlar və belələrini qəti başa düşmək olmur ona görə ki, onlar faktiki olaraq nə Əsəd Bəyin, nə də Qurban Səidin bir əsərini belə oxumayıblar.
Əsəd Bəy Qurban Səid eyniyyəti barədə Çərkəz Qurbanlı «Allahu Əkbər», «Son Peyğəmbər» və «Şərqdə neft və qan» romanlarına yazdığı ön sözlərdə və axırıncı əsər üçün son sözdə düşüncələrinin və faktlarının müəyyən məqamlarını açıqlamağa çalışmışdır və qəribədir ki, həmişə də payına əsassız ittiham və böhtanlar düşmüşdür. Sosializm-realizmçilər Əsəd Bəyi qəbul etmirlər və etmək istəmirlər ona görə ki, bu böyük sənətkar «İkinci Nikolay» əsərində həmin cərəyanın babası Lenini dəli, şizofrinik adlandırır, «Stalin» romanında isə Anostas Mikoyanın homoseksual olduğunu deyir.
İndi isə tutarlı saydığımız növbəti faktları bir daha opponentlərimizin nəzərinə çatdırmağı özümüzə borc bilirik.
«Altunsaç» romanı tarixi olaylarla zəngin bədii əsərdir. Romanda üzləşdiyimiz tarixi qaynaqların bir qismi Mə-həmməd Əsəd Bəyin digər tarixi romanlarında özünə ye-tərincə yer tapır. Beləki 1930-cu ildə Əsəd Bəy təxəllüsü ilə çapdan çıxmış «Qafqazın on iki sirri» romanının üç fəsli, az qala heç bir dəyişikliyə uğramadan Qurban Səid təxəllüsü ilə 1937-ci ildə işıq üzü görmüş «Əli və Nino» romanına «köçmüşdür».
