kimidir…
Millətləri bir-birindən ayıran hüdudların yox olmasını irəli sürməkdə olan bu kitabçanı tərcümə edib çap etmək istədimsə də çar senzoru tərəfindən izin verilmədiyindən vaz keçmək məcburiyyətində qaldım. Tərcümə bu vaxtadək portfelimdə qalır, indi də heyifsilənirəm və o senzoru nifrətlə yad edirəm.
Realni məktəbinin 3-cü sinfindən başlayaraq bu və ya başqa məktəbdə oxuyan şagirdlərə dərs verməyə başlayıb özümü idarə etməyə çalışmışam. Bəzən öz sinfimizin tələbələrinə də dərs verirdim.
Realni məktəbini 1912-ci ildə bitirdim. Təhsilimə davam etmək üçün darülfünuna daxil olmaq istəyirdim. Lakin darülfünuna qəbul edilmək üçün mənə latınca da oxuyub gimnaziya nəzdində imtahan vermək lazım gəlirdi. Buna görə realni məktəbini tamam etdikdən sonra latın dilini oxumağa başladım. Eyni zamanda dərs verməklə özümü təmin edirdim.
Bir ildən sonra, 1913-cü ildə 3-cü gimnaziyada latıncadan imtahan verib şəhadətnamə aldım və həmin il Xarkov darülfünunun fizika və riyaziyyat fakültəsinin təbiyyat şöbəsinə daxil oldum. Bioloji elmi ilə maraqlandığımdan təbiyyat şöbəsinin bioloji seksiyasında oxumağa başladım.
Darülfünuna daxil olduğum tədris ili darülfünun tələbələrinin tətili ilə başlandı.
Darülfünunun eşiyində və içərisində daima tələbələr maarif nəzarətinin və darülfünun müdiriyyətinin xətti-hərəkəti ətrafında müzakirə edirdilər. Hər gün bu və ya o fakültə tələbələrinin yığıncağı çağırılırdı. Dərslərə davam edən yox idi.
Darülfünunun binası ətrafında atlı və piyada polis nəfərləri qoyulmuşdu. Tələbələr içərisinə şpionlar göndərilib fəal tələbələrin ardınca agent salınmışdı.
Müdiriyyət dərsə davam etməyən tələbələrin xaric ediləcəyini elan etdiyi gün darülfünun qarşısında böyük bir tələbə izdihamı var idi.
Atlı polis nəfərləri tələbələri dağıtmaq istəyərək atlarını tələbələrin üzərinə sürürlərdi. Tələbələr isə kənara çəkilir, yenə toplanırlardı.
Tələbələr bir də içlərinə kənar adamların soxulduğunu görüncə bunların jandarm agentləri olduqlarını duyar və bunları aralarından çıxarmaq üçün dinməz-söyləməz itələməyə başlarlar; görməli bir mənzərə idi. Bu adamları bir tələbə çiyni ilə vurur, o biri tələbə də qolu və ayağı ilə vurub özündən uzaqlaşdırırdı. Yarım saat ərzində bu adamlar tələbələrin arasından bu surətlə kənara atıldılar. Özləri də məbhut qaldılar…
Sonralar polis məmurları darülfünun binasında durub gələn tələbələrin tələbə biletlərini yoxlamağa və binaya daxil olanların adlarını yazmağa başladılar. Bu qayda ilə polis darülfünuna gəlib də leksiyalarda iştirak etməyənləri bəlli etmək istəyirdi.
Təcili tələbələrin icması çağırıldı və oradaca protesto yazılıb polis nəfərlərinin darülfünun binasından təxirsiz çıxarılması müdiriyyətdən tələb edildi. Müdiriyyət tabe olmaq məcburiyyətində qaldı. Yenə darülfünun içərisinə daxil olmaq sərbəst buraxıldı.
Bu hadisələr zamanı mən tələbə hərəkatına alışdım. Burada bir çox inqilabçı tələbələr ilə yaxın oldum. Tətil qurtarandan sonra da mən o yoldaşlarla əlaqə saxlayaraq inqilabi hərəkatdan uzaq olmamağa çalışırdım.
Darülfünuna daxil olan ildən mən Bakıda çıxan türk qəzetlərinə ara-sıra məqalə yazırdım. Birinci illərdə yazdığım məqalələrdə milli hissə qapıldığımı da qeyd etməliyəm. Bu isə mənim çar hökumətinə olan nifrətimdən və xalqımızın qeyri millətlərə nisbətən geridə qalmasından və mənim də eyni zamanda burjuaziya məfkurəsi ilə zəhərləndiyimdən və sosialist amal və məramından xəbərsiz olduğumdan irəli gəlirdi.
Bir ildən artıq təbiyyat şöbəsində bulunduqdan sonra darülfünunun tibb şöbəsinə daxil oldum. Bu da 1914-cü ildə, yəni haman aləmşümul müharibə başlanan ildə idi.
Bizim darülfünunun tibb fakültəsinin tələbələri ən inqilabçı tələbə hesab olunurlardı. 1915-ci ildən başlayaraq müharibə əleyhinə bir çox icmalarımız oldu. Xarkovda müharibə əleyhinə birinci qərar çıxaran bizim fakültə idi.
Bu icmalar yenə mənim inqilabçı tələbələr ilə yaxınlaşmağıma səbəb oldu. Gizli mətbuat ilə tanış olmağa başladım və nəhayət, 1915-ci sənədə özüm də sosial-demokrat bolşevik firqəsinin tələbə fraksiyasına daxil oldum.
Həyatımın bundan sonrakı hadisələri bir çox yoldaşlarımın və mənsub olduğum firqənin məlumudur. Ona görə də nə 1917-ci ildə Bakıya gəlib “Hümmət” təşkilatında çalışmamı, nə də 1918-ci ildə Xarkovda Cənub türk-tatar işçi hərəkatında iştirak etməmi, nə 1919-cu ildən sonra Bakıya qayıdıb maarif və mədəni işlərdə və şura işlərində firqənin mənə tapşırdığı iş və vəzifələri ifa etdiyimi yazmıram.
Lakin hər hansı bir işdə oldumsa da mətbuatda iştirak etməklə bərabər uyqu saatlarından istifadə edərək sevdiyim ədəbiyyatla da az-çox məşğul olmağa çalışdım. Fəqət işin çoxluğundan bədii ədəbiyyata istədiyim qədər vaxt sərf edə bilmədiyimə görə, bir taqım yazılarımın hələ indi də natamam qalmasına təəssüf edirəm.
İKİ QƏM
Qışın soyuqlu gecələrindən biri idi. Bir az əqdəm başlamış qar şiddətlə yağırdı. Külək də hələ davam edirdi. Biz kürsü başında oturub çay içməyə məşğul idik. Otaq isti, qabağımızda çay, özümüz də isti kürsüdə olduğumuz halda, otaqdan kənarda qar boranının nə mərəkə etdiyini heç də nəzərə almayırdıq, şirin söhbət edirdik. Bir də bizim dayı adlandırdığımız, ümumun məhəbbətini qazanmış Rəşid, uşaqlardan birinə üzünü tutub:
– Adə, bir bayıra bax gör, hələ yağırmı? – dedi. Qapıya yaxın oturan uşaqlardan biri cəld yerindən qalxıb otaqdan dişarı çıxdı və qayıdıb qarın hələ şiddətlə davam etməsini xəbər verdi. Dayı əlindəki stəkanı yerə qoyub bir öskürdü və dedi:
– Bu gecə mənim xatırıma Qurbanqulunun toy gecəsini salır, onda da belə bir qarlı, çovğunlu gecə idi.
– Qurbanqulu, dediyiniz kəndli deyilmi? – deyə müsahiblərdən biri dayıdan sordu. Dayı cavabında:
– Həmin kəndli, bizim kəndlidir, a kişi, Qara İsrafilin oğludur da. Külçə oğurlayan Fətinin qardaşı oğlu!
Uşaqlar Fətinin “ləqəbini” eşidən kimi güldülər, böyüklər də onlara baxıb balaca gülümsündülər.
– Yaxşı, kəndlilərdə qaydadır ki, yayda-baharda toy edərlər, Qurbanqulu bəs nə səbəbdən
