o nə vaxt udacaq üç manatı?
– Heç bir vaxt. Toya heç vaxt gedib çata bilmədiyi kimi.
– Qiyamət işdir…
– Doğrudan da görkəmindən elə bir gözəgəlimli quş deyil, amma necə də məşhur imiş.
Sarayqırlar bütün yolboyu ötüşürdülər. Sultanmurad onlara müraciətlə gülümsəyirdi:
– Gedəyin bizimlə, üç manatı orda, bazarda udarıq!
Quşlar isə ötüşməyində idilər: «Çü, çü, sarayqır!» – yaxud da: «Чуть, чуть три рубля не выиграл!» Sultanmurad tələsirdi, tez, lap tez şəhərə çatmaq istəyirdi. Günəş indi dağların başı üzərində idi. Sultanmurad atları dəhmərləyirdi:
– Çü, çü, sarayqır! – Bu, Çabdara aid idi. – Çü, çü, torayqır! – Bunu da Çontoruya deyirdi.
Atası onu bir az sakitləşdirdi:
– Atları çox qovma. Onlar öz işlərini bilirlər. Həm qaçırlar, həm də canlarını qoruyurlar.
– Bəs onların hansı ötədir, ata, Çabdar, yoxsa Çontoru?
– Hər ikisi ötədir. Qaçışda da, gücdə də. Maşın kimi işləyirlər. Təki vaxtında və doyunca yemlə, qoşqusuna fikir ver – heç vaxt dilini gödək eləməzlər. Etibarlı atlardır. Bildir Çüy kanalında, bataqlı, killi bir yerdə işləyirdik. Arabalar təkər topunacan batırdılar bəzən. Bir də onu görürdün birinin arabası batıb, nə irəli – nə geri. İstəyirsən lap «qarovul!» – deyə qışqır. Qaçıb mənim üstümə gəlirdilər – aman günüdür. Üz vurur, xahiş edirdilər. Necə mağmın qoyasan? Öz Çabdarımı və Çontorumu gətirib onların arabasına qoşurdum – di gəl tamaşa elə: dinəndə onlara heyvan deyirik amma düşüncələri var, hiss edirdilər ki, özgə arabasına elə-belə qoşulmayıblar, kömək etmək lazımdır. Atlarımı qamçıyla tərpətməzdim, səsimi eşitdirməyim kifayət idi – onlar elə güc verirdilər ki, yan qayışları qırılmasa, diz çökürdülər, amma dolu arabanı xəndəkdən dartıb çıxardırdılar. Bunları Çüy kanalında hamı tanıyırdı, qibtə edirdilər: bəxtin gətirib, Bekbay, deyirdilər. Bəlkə də elədir, amma atlara qulluq lazımdır, onda bəxt də gətirir.
Çabdar və Çontoru isə rahat yorğayla işgüzarcasına səkir, onlar haqda nə danışıldığını heç veclərinə də almırdılar. Paçaları tərləmiş, qulaqları islanmışdı, eləcə yalmanlarını yellədə-yellədə, yol çibinlərindən başlarını silkələyə-silkələyə qaçmaqda idilər.
– Ata, bəs bunların hansı yaşlıdır? – deyə Sultanmurad soruşdu. – Çabdar yoxsa Çontoru?
– Çontoru üç yaş böyükdür. Gözümdən qaçmır: Çontoru yavaş-yavaş qocalır, hərdən tövşüyür. Amma Çabdarın saz vaxtıdır. Təpərli, qaçarlı atdır. Onun belində cıdıra da çıxsan, çoxlarını arxada qoyar. Keçmişdə bu cür atlar haqda deyərmişlər: əsl igid atıdır.
Sultanmurad buna çox sevindi, çünki Çabdar onun xoşuna daha çox gəlirdi. Qənirsiz kəhər idi – xırdaca xallı çal at. Özü də bu güclü, yaraşıqlı axta kəhər həlim idi, harın deyildi.
– Mənim isə Çabdar daha çox xoşuma gəlir, – deyə o, atasına bildirdi. – Çontoru xəfgir atdır. Yaman tərs-tərs baxandır.
– Kəfgir at deyil, əksinə, ağıllıdır, atası gülümsündü. O, boş-bekar usandırılmağı xoşlamır. – Və bir az susub əlavə etdi: – Hər ikisi yaxşıdır.
Oğlu da onunla razılaşdı.
– Hər ikisi yaxşıdır, – deyə təkrar edərək atları dəhmərlədi.
Bir az keçəndən sonra atası dedi:
– Hə-hə, toxta görək, saxla arabanı. – Özü də rahatca fit çalaraq gözlədi. – Atlar rahatlanmaq istəyirlər, amma dilləri yoxdur, deyə bilmirlər. Bunu hiss etmək lazımdır.
Doğrudan da axta atın ikisi də şırıltılı, köpüklü şırnaqlarla yolu islatmağa başladılar, onların ayaqları altındakı pudra kimi narın toz qatı isə nəmi canına Hopduraraq şişib kömbələdi.
Sonra onlar yenə tərpəndilər. İrəliyə doğru yol uzandıqca uzanırdı, arxada qalan dağlar get-gedə daha da aralanırdı.
Çox keçmədi, qabaqda şəhər həndəvərinin bağları göründü. Buraya çatanda atası cilovu yenidən özü tutası oldu. Və düz etdi. İndi Sultanmuradın gözünə nə cilov görünürdü, nə də atlar. Şəhərə çatmışdılar. Şəhərin səs-küyü, rəngləri, qoxuları qulaq batırırdı. Elə bil oğlanı coşqun selə atmışdılar və sel də onu fırlada-fırlada, dalğalarda ata-ata aparırdı.
Bax elə onda, həmən o xoşbəxt gün dünyada heç kəsə nəsib olmayan səadət gülmüşdü üzünə, onun bəxti gətirmişdi: Atçabarda, Cambulun iri mal bazarında səyyar zoopark köç salmışdı. Sən hələ təsadüfə bir bax: birinci dəfə şəhərə gələsən – orada da işin avandlığından heyvanxana ola, üstəlik də fırlanan yelləncəklər, əyriş-üyrüş güzgülər attraksionu…
2
Gülüş otağına o üç dəfə getdi. Doyunca gülür, sakitləşir, təzədən oraya qayıdırdı, həmin o möcüzəli əyriş-üyrüş güzgülərin yanına. Ölsən də, qalsan da ömrün boyu belə şeyi düşünüb tapa bilməzsən.
Muğayat olsunlar deyə atası arabanı tanış bir çayxanaçıya tapşırdıqdan sonra oğlunu aparıb bazar boyu gəzdirirdi. Əvvəl-əvvəl atasının burdakı özbək dostları ilə salamlaşdılar. «Əssalam əleyküm! Mənim böyük oğlumdur», – deyə Bekbay onu tanışlarına təqdim edirdi. Özbəklər Yerlərindən azacıq qalxır, əlini döşünə qoyaraq Sultanmuradı salamlayırdılar. «Nəzakətli xalqdır!» – atası məmnun halda dillənirdi.
Sonra satış malları sıralarına baxdılar, mağazalara baş çəkdilər, ən başlıcası isə heyvanxananı gəzib dolaşdılar. Adam yığnağını yara-yara bütün qəfəslərə və ağıllara baxırdılar. Fil, ayılar, meymunlar – nə başınızı ağrıdım, daha, nələr, nələr…
Sultanmuradın ən çox yadında qalan fil oldu – otu yandırılmış təpə kimi bozumtul-kül rəngli, tez-tez bir ayağından o biri ayağına mətərislənən, xortumunu yellədən nəhəng fil. Adamlar dayanıb gözlərini filə zilləyərək, olmazın şeylər danışırdılar. Deməzsənmi, fil siçandan qorxur. Deməzsənmi, onu cırnatmaq olmaz, yoxsa allah göstərməsin, zəncirdən qopar, şəhəri elə dağıdar ki, daşı daş üstə qalmaz. Amma, orası da var ki, Sultanmuradın daha çox bəyəndiyi qoca özbəyin hekayəti oldu: sən demə fil yer üzünün ən ağıllı heyvanı imiş. Meşə işlərində o öz xortumuyla ən ağır tirləri qaldırıb daşıyır, hələ bu harasıdır, əgər fil görsə ki, yaxınlıqda
