şair dünya üzərinə az gəlibdir. Heç bir şair o ləyaqət və zəriflikdə söz deməyibdir”,
“Söz gövhərinin boyunbağısını heç kim Nizami kimi düzməyib. Haqqın minlərlə rəhməti onun ruhuna ki, həqiqətən, şeir onunla xətm olunub”,
“Nizaminin yaradıcılığı bəşəriyyətin bədii inkişaf tarixinin qızıl səhifəsidir”,
Gəncliyin tərənnümü
Həyat aləmidir hər şeydən üstün, Cavanlıq günüdür ən qiymətli gün. Həyatdan yaxşı şey dünyada nədir? Gənclikdən gözəl şey bir əfsanədir.
Nizami Gəncəvi bəşər bədii fikrinin inkişafında ən şərəfli yerlərdən birini tutan nadir sənət dahisidir. Dahi şairin çoxcəhətli zəngin irsi elə yarandığı dövrdən başlayaraq milli və coğrafi sərhədləri aşaraq Azərbaycanın hüdudlarından uzaqlarda da şöhrətlənmiş, məhəbbətlə oxunmuş, öyrənilmiş, təqdir edilərək izlənilmişdir.
Nizami şeirində əsrlərdən bəri bəşəriyyəti düşündürən nəcib arzu və humanist ideyalar tərənnüm edilmiş, ustad sənətkar bədii fikir tarixini insan səadəti, mənalı ömür, yaradıcı əmək və bunlara əsaslanan azad, ədalətli cəmiyyət və başqa bu kimi əhəmiyyətini heç vaxt itirməyən yüksək ideallarla zənginləşdirmişdir. Buna görədir ki, Nizami irsi bütün dövrlərdə müasir məna daşımış və bu gün də zəmanənin qarşıya çıxardığı məsələlərlə yaxından səsləşməkdədir.
Bu baxımdan Nizami poeziyasında özünün hərtərəfli həllini tapan gənclik problemi xüsusilə səciyyəvidir. Özünün xoşbəxt gələcəklə bağlı bəşəri arzularının həyata keçirilməsində gəncliyin mühüm rolunu dərindən dərk edən humanist şair yaradıcılığının bütün mərhələlərində xalqın varlığının, qazanılan maddi və mənəvi dəyərlərin qoruyucusu kimi yüksək qiymətləndirdiyi gəncliyin tərbiyəsi məsələsinə böyük qayğı ilə yanaşmış, istər lirik əsərləri, istərsə “Xəmsə”yə daxil poemalarında bu mövzu ilə bağlı bu gün də əhəmiyyətini itirməyən ibrətamiz mülahizələr söyləmişdir.
Nağıl və dastanlarda olduğu kimi Nizami əsərlərində də övlad probleminə geniş yer verilir. Nizami övladı ata-ananın sevinci, valideyn ömrünün mənası kimi dəyərləndirməklə yanaşı, həm də insanlığın keçdiyi enişli-yoxuşlu yolların davamçısı kimi səciyyələndirir. Şairin fikrincə, adının əbədi qalmasını, əməllərinin itməməsini arzulayan hər kəs övladına xüsusi qayğı göstərməli, onun cəmiyyətin layiqli üzvü kimi yetişməsində məsuliyyət daşımalıdır. Övlad tərbiyəsinə ictimai vəzifə kimi yanaşan Nizami poemalarında ilk növbədə valideynə üz tutur, ata-ana sevgisinin övladın taleyindəki həlledici təsirini təbiətdən aldığı tutarlı nümunələrlə təsdiqə çalışırdı.
“Xosrov və Şirin” əsərində oğlu Şiruyənin ətrafdakılarla bəd rəftarından şikayətlənən Xosrov şaha Büzürgümid öz nəsihətində belə deyir:
Yararmı olasan övladla düşman?
Ürək ayrılarmı saldığı bağdan?!
Nar öz meyvəsini başında saxlar,
Odur, təpik vurmaz ona hər murdar.
Tut öz meyvəsini yerlərə tökər,
Odur ki, təpikdən əziyyət çəkər.
Göründüyü kimi, şair müdrik bilicinin dili ilə övladı “ürək meyvəsi” adlandıraraq nar ağacına heç kəsin toxunmadığını, tut ağacına isə hər yetənin bir təpik vurduğunu söyləyir. Müdrik qoca bunun səbəbini də izah edərək nar ağacının öz meyvəsini (övladını) başı üstündə saxladığını bildirir (hərfi tərcümədə: övladını başının tacı edib). Tut isə öz meyvəsini yerlərə tökdüyü üçün, yəni qədrini bilməyib başıaşağı saxladığı üçün ona hər yetən bir təpik vurur.
Nizaminin gənclərə müraciəti çox maraqlı olub özünün çoxcəhətliliyi ilə seçilir. Şair təkcə poemalarında deyil, lirik əsərlərində də üzünü tez-tez gənclərə tutur, onları cavanlığın qədrini bilməyə, ömrün bu həvəsli, həyat eşqilə dolu, qaynar çağını boş keçirməyib onu xeyirli işlərə, oxumağa-öyrənməyə, elmə, biliklərə sərf etməyə çağırır:
Sən gəncliyin qədrini bil, bir an kimi keçib gedər,
Qərib karvan yolçusunu şəhər bir də haçan görər? –
mətləli qəzəlində Nizami gənclərə nəsihətlə həyatın qədrini bilməyi məsləhət görərək:
Nağdımız da, nisyəmiz də vur-tut bircə ömrümüzdür,
Ömrün-günün mənasından xəbərdar ol, ey bixəbər!
Bir halda ki, gedərisən, ayıq saxla könlümü sən,
Əsrik kimi, sərxoş kimi gün keçirmə əbəs, hədər!
– deyir.
Şair “Xəmsə”sinin ilk əsəri “Sirlər xəzinəsi”ndən başlayaraq bu mövzuya bir neçə hekayə həsr etmiş, cavanlıq illərinin əvəzsiz nemət olduğunu maraqlı məcaz, obrazlı ifadə və mənalı müqayisələrlə oxuculara çatdırmağa çalışmışdır:
Cavan ağac hər bağın gözəlidir, gözəli,
Qocaldımı sındırar onu bağbanın əli.
Cavanlıq od-alovdur, gözəlliyin tacıdır,
Cavanlıq çox şirindir, qocalıq çox acıdır.
Şair “Sirlər xəzinəsi”ndə bu mövzuya həsr etdiyi 15-ci məqalədə həmkarlarını istedadlı gənclərə kömək etməyə, hünəri, istedadı qiymətləndirməyə çağırır, bunun özünün böyük hünər olduğunu bildirir. Üzünü yenə gənclərə tutaraq deyir:
Çəkişməyə uymazsan, hünərinə güvənsən,
Sənət olsun şikarın, hünərinə güvən sən!
Nizami yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində gənclik haqqında daha həssaslıqla danışır. Şairin belə mülahizələrini mütləq onun qocalıqla bağlı düşüncələri tamamlayır. Şair müqayisələr aparır, ömrün gənclik, yetkinlik və qocalıq çağlarını da belə müqayisələrlə dəyərləndirərək gəncliyin əvəzsiz, təkrarsız bir nemət olduğunu oxucuya belə anladır:
Həyat yox gəncliyi alınca xəzan,
Gənclik qalmayınca qalmasın cahan.
Gənclikdir insana gözəllik verən,
Gözəllik sönərsə, qəlb olarmı şən?
O gün ki, gəncliyin qüruru sönər,
İş görməz daha bu cəsarət, hünər.
Nizaminin gənclik haqqındakı görüşlərini şairin müdrik nəsihətləri, xeyirxah öyüdləri daha da zənginləşdirir. Gəncliyə həyatın davamı, qazanılan maddi, mənəvi nailiyyətlərin varisi kimi baxan humanist şair onu hər cəhətdən gözəl, çalışqan, təvazökar, eyni zamanda insanlıq ləyaqətini də unutmayan xeyirxah xoşniyyət olmasını istəyirdi. Bu baxımdan Nizaminin poemalarında oğlu Məhəmmədə etdiyi nəsihətləri xüsusilə əhəmiyyətlidir. Onu da qeyd edək ki, Nizami öz nəsihətlərini təkcə sevimli oğlu Məhəmmədə deyil, bütün gəncliyə ünvanlamış, gələcək nəslin təlim-tərbiyəsi ilə bağlı arzu və tövsiyələrini oğlunun simasında bütün yeniyetmələrə söyləmişdir: “Hamıya verdiyim bu öyüdə oğlum da diqqətlə qulaq assın. Mən bütün bədənə qida
