birdən elə bil qarşımda diz çökdü. Əli ilə başımı yuxarı qaldırıb düz gözümün içinə baxdı. Onun bəbəkləri işıqda parıldadı. Gözlənilmədən başını sinəmə sıxdı.
‒ Mən də müəlliməm, oğlum, ‒ dedi.
Tez əl-ayağa düşdü. Qazanı peçin üstünə qoydu. Gəlib zorla şinelimi çıxartdı. Uşaqlar da hərəkətə gəldilər. Stolun üstündəki kitabları götürdülər. Müşəmbə örtüyü silib təmizlədilər. Ev sahibəsi uşaq kimi əlimdən tutub eyvana apardı. İsti su gətirdi. Sabun verdi. Əl-üzümü yudum. Sonra bir qab borş, soyutma kartof gətirdi. Başımın üstündə dayanıb məni doyunca yedirtdi. Puçur-puçur tər tökürdüm. Həm istidən, həm də xəcalətdən. Xörəyi yeyəndən sonra getmək istədim. Buraxmadı. Rus peçinin üstündə yer saldı. Hamamı qızdırdı. Əvvəlcə çimdim. Bilmirəm, haradansa tapdığı alt paltarı verdi və peçin üstünə çıxartdı.
Səhər oyananda öz paltarımın izi-tozu da qalmamışdı. Yevdokiya İvanovna (müəllimənin adını sonra öyrəndim) mənə nimdaş, amma tərtəmiz sırıqlı pencək-şalvar verdi, ayağıma dolamağa isti parça, dolaq verdi. Hətta şinelimi də təzələdi.
Mən çörək yedikdən sonra getmək istədim. Qoymadı. Dedi ki: “Sizin əsgərlər olan evə gedib xəbər verərəm ki, sən buradasan. Lazım olsa, gəlib çağırarlar”. İki gün onlarda qaldım. Bu iki gündə Yevdokiya İvanovna ancaq mənim əllərimi yumaqla məşğul oldu. Belə ki, şaxta vuran əlimin qabığı çat-çat olmuşdu. Üstəlik də his dolmuşdu. Sabunla təmizləmək olmurdu. Yevdokiya İvanovna əlimi ilıq suya qoydu. Təxminən əlim yarım saat suda qalandan sonra dəmir şotka ilə qaşıdı. Əlimin üst qatı soyulandan sonra dərimin ağrısını hiss etdim.
İlskidə on gün qaldıq. Mən yoldaşlarımın yanına gəlmişdim. Ancaq Yevdokiya İvanovna hər səhər dalımca gəlir və evinə aparırdı. Doyunca yedizdirməmiş buraxmırdı. Biz ana-bala kimi bir-birimizə isinişmişdik.
Nəhayət, İlskidən yola düşdük.
İlskidən yola düşəndə bərk çovğun başlamışdı. Külək qarı adamın üzünə çırpırdı. Biz yenə ponton qayıqların üstünə uzanmışdıq. Yollar çala-çuxur idi. Maşınlar silkələnir və bəzən bir yanı üstə əyilib az qalırdı ki, dönsün. Biz yıxılmamaq üçün kəndirlərdən yapışırdıq. Qaranlıq gecədə Xolmski stansiyasını keçdik. Axtırskiyə çatdıq. Burada mərmi və bombalardan uçub dağılmış daxmalarda yerləşdik.
Axtırski böyük bir kazak stanitsası idi. Lakin yarısı dağılmışdı. Yerli əhali, demək olar ki, yox idi. Cəbhə xətti olduğu üçün onları arxaya köçürmüşdülər. Təkəmseyrək gözə dəyənlər var idi. Amma əsgərlərin əlindən tərpənmək olmurdu. Yollar palçıq, küçələr palçıq, hətta evlərin də içi palçıq idi. Bağlar viran qalmışdı.
Buradan altı kilometr aralı ön cəbhə xətti idi. Gündüzlər kənddə sakitlik olurdu. Gecələr isə hərəkət başlayırdı. Cəbhəyə yola düşən hissələr ön xətdə, səngərdə olan adamlarına yemək aparan starşinalar, aşpazlar, yaralıları arxaya gətirməyə gedən tibb maşınları ancaq qaranlıq qarışandan sonra hərəkət edirdi. Uzaqvuran topların mərmiləri tez-tez kəndin küçələrində partlayır, gözlənilmədən evlərin üstünə düşür, qəlpələr vıyıltı ilə havada oynayırdı. Torpaq eşim-eşim olur, palçıq göyə sovrulurdu. Ölənlər, yaralananlar vardı. Gecələr işıltı görən kimi toplar atəşə başlayırdı. Tez-tez kəndin üstünə təyyarələr gəlir, bombalarını hara gəldi, tökürdülər. Bizim zenitlər tələm-tələsik atəşə başlayırdılar. Çox vaxt onların gülləsi boşa çıxırdı.
Ərzaq məsələsi yenə də çətin idi. Tək bizim hissə yox, elə bütün cəbhə boyu yerləşən hissələr aclıq keçirirdilər. Ərzaq gəlib çıxmırdı. Yolların palçıqları vaxtlı-vaxtında ərzaq gətirilməsinə imkan vermirdi. Aclıq çəkirdik. Burada yemək tapmaq asan deyildi. Kənd bomboş idi. Kartof tarlalarını eşib bir şey tapmaq istəyirdik. Amma əlimizə heç nə keçmirdi. Atlar da taqətdən düşmüşdülər. Onlar da insanlar kimi dağlar aşmış, toplar çəkib gətirmiş, aclıqdan əldən düşmüşdülər. Əsgərlər alacan2 olan atları gözdən qoymurdular. Büdrəyib yıxılan kimi boğazlayır və ətini dağıdırdılar. Mən də burada ilk dəfə at əti yedim. İki gün burada qaldıq. Martın 17-də, axşam döyüş tapşırığına getdik. Gecə ön xəttə çatmalı, bütün hazırlıq işlərini görməli və səhər tezdən dumandan istifadə edib çaya yaxınlaşmalı və orada bizi gözləyən piyadalara desant keçirməli idik.
İlk dəfə birbaşa cəbhə xəttinə gedirdik. Maşınları yüklədik. Dəstələrə bölündük. İndi maşınların üstündə yox, ayaqlıqda dayanmışdıq. Gözümüzü qaranlığa zilləmişdik. İşıqları yandırmamışdıq. Şoferlər fəhm ilə maşın sürürdülər. Yol-iz yox idi. Təxmini hərəkət edirdik.
Ön xəttə yaxınlaşdıq. Tez-tez işıqlı güllələr qatarlaşıb havada süzürdü. Qırmızı, yaşıl fişənglər orada-burada parıldayır və əyri qövs cızaraq sönürdü. Pulemyot şaqqıltısı, tüfəng və avtomat taqqıltısı bir-birinə qarışmışdı. Sözün düzü, özümüzü itirmişdik. Səngərlərin harada olduğunu təyin edə bilmirdik. Leytenant Karavayev lap qabaqdakı maşında idi. Bizə yol göstərən, komanda verən o idi. Bizim maşını sürən Dobrik familiyalı ucaboy, köhnə bir əsgər idi. Hər yeri duman bürümüşdü. Maşınların boğuq uğultusundan başqa, heç nə eşitmirdik. Xeyli getdik və qəfildən alman səngərinə çıxdıq. Hər tərəfdən atəş başladı. Leytenant Karavayevin qılçalarını güllə dəlik-dəlik etdi. Yoldaşlarımızdan dördü öldü, ikisi yaralandı. Maşının təkərləri deşik-deşik oldu. Lakin bacarıqlı şofer Dobrik özünü itirmədi. Maşının ağzını geri çevirdi. Skatsız təkərlərlə getmək çətin olsa da, bizi atəş altından çıxardı.
Geri qayıtdıq. Piyadaların səngərlərinə gəldik. Yaralıları birtəhər blindaja gətirdik və tibb bacılarına təhvil verdik. Sonra maşınlarından ponton-qayıqları boşaltdıq. Aydın oldu ki, maşınları ön səngərlərdən qabağa sürmək olmazmış. Bir az özümüzə gəldik. Bizim səngərlərin harada, almanların harada olduqlarını, çayın yerini müəyyənləşdirdik və pontonları çiynimizdə daşıdıq. Çox vaxt çiynimizdə qayıq, ağzı üstə sürünə-sürünə irəlilədik. Müəyyən olunmuş yerdə, çaydan bir az aralı qayıqları yerə qoyduq, elə oradaca səngər qazdıq, plaş-çadırlarla səngərlərin üstünü örtdük. Özümüzü birtəhər düşməndən gizlədik. Soyuq iliyimizə işləyirdi, aclıq da bir yandan amanımızı qırmışdı. Dişimiz şaqqıldayırdı. Güllələr dolu kimi yağırdı. (Cəbhədə xüsusən gecələr fasiləsiz güllə atırlar.) Toplar da hərdənbir dillənirdi. Sağ-solumuzda mərmilər partlayırdı. Hər dəqiqə fəlakət gözləyirdik. Elə də oldu. Bizdən on metr aralıdakı səngərə “Ferdinand” mərmisi düşərək altı nəfərimizin tikəsini göyə sovurdu. Bizim səngər ləngər vurdu. Göydən üstümüzə palçıq yağdı. Aşpazımız Zaxarçenko mətbəxi buraxıb yanımıza qaçdı. Atışma bərk qızışdı. Uğultudan
Yarıcan
