men hozir boraman – debdi.
U kishi endi uyiga yetib kelgan ekan, qozi ham kirib kelibdi va narsalarni ajrim qila boshlabdi, birma-bir nomini aytib: «mol xotiningizga, pol sizga, uy xotiningizga, puy sizga, gilam xotiningizga, pilam sizga» qabilida hamma narsalarning yarmini xotiniga, ularlarning aksini eriga taqsimlabdi. U kishiga faqat keyingi narsalar tegibdi. Shunda u kishi;
– Narsalarning hammasini teng qilib bo‘lishingiz kerak edi-ku? – debdi.
Qozi esa:
– O‘zingiz aytgan narsalarning hammasini teng o‘rtasidan bo‘ldim, – debdi, U kishi aytgan gaplariga pushaymon bo‘lib, indamay qolaveribdi.
USTAMNING HAQI KO‘P
O‘tgan zamonda bir temirchi bo‘lgan ekan. Do‘koniga bir qozoq kelib, undan:
– Temir o‘choq qancha temirdan yasaladi? – deb so‘rabdi.
– Olti pud temirdan bo‘ladi, – debdi usta.
Qozoq temirchiga olti pud temir keltirib beribdi. Usta temirni olovga solaverib ozaytiribdi. Qozoq kelib:
– O‘choq bitdimi? – deb so‘rabdi. Temirchi:
– Jo‘ra, temiringning mazasi yo‘q ekan, qozonga yetmaydi, qilich yasab beraman, – debdi. Qozoq:
– Xo‘p, – deb, qaytib ketibdi. Kunlardan bir kun qozoq:
– Qilich bitdimi, – deb so‘rab kelibdi. Temirchi:
– Jo‘ra, temiring ozlik qilib qilichga yetmadi, bitta pichoq yasab beraman, – debdi.
Bir haftadan so‘ng qozoq kelsa, temirchi pichoq emas, bigiz yasab qo‘ygan ekan, o‘shani uzatibdi. Qozoq temirchidan:
– Buning ne? – deb so‘rabdi.
– Buni bizda bizgeldek deb aytiladi. Bu asbob podsholikda bo‘lmasa boshqa joyda topilmaydi, – debdi temirchi.
– Usta, xizmating uchun sani rozi qilishim kerak, o‘tovimga mehmonga chaqiraman, juma kuni uyimga borgin, – deb tayinlab ketibdi, ustaning qilgan ishidan norozi bo‘lganini bildirmay qozoq. Usta mehmonga ketayotganida shogirdiga tayinlabdi:
– Qozoq bizga ko‘p narsa qo‘yadi, sen, «ustamning haqi ko‘p, bu ozlik qiladi», deyaverasan, bo‘sh kelma.
Temirchi shogirdi bilan kelishib olgandan so‘ng, qozoqnikiga borishibdi. Qozoq ham poylab turgan ekan, ustani ushlab olib ustunga bog‘lab: «Yasab bergan bigizing shumi?» deb rosa uribdi. Urib-urib charchabdi. Shunda shogirdi:
– Ustamning haqi ko‘p, hali bu ozlik qiladi, – deyaveribdi. Buni eshitgan qozoq dadil bo‘lib yana uribdi. Shogird yana:
– Ustamning haqi ko‘p, bu hali ozlik qiladi, – debdi. Usta jon talvasasida ingrabdi:
– Padar la’nati, nodon shogird, meni bu noinsof o‘ldiray deyapti-yu, sen bo‘lsang, «bu hali oz» deyishni qo‘ymayapsan!
Shunday qilib, qozoqni aldagan hiylagar usta majruh bo‘lib qolibdi.
AQLLI BOLA
Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir er-xotin bor ekan. Ularning bitta-yu bitta o‘g‘illari bor ekan.
Bir kuni xotin og‘ir kasal bo‘lib, o‘lib qolibdi. Ota-bola juda qiynalib qolishibdi. Oxiri bolaning otasi uylanibdi. O‘lgan xotini juda yomon ekan, o‘gay o‘g‘lini o‘tirsa – o‘poq, tursa – so‘poq deb chiqishtirmas ekan. Uni doim otasiga yomonlarkan. Nihoyat u, «bolangni yo‘qotsang, keyin turmush qilaman», deb turib olibdi. Bolaning otasi nima qilishini bilmay, o‘g‘lini bir do‘stinikiga olib borib:
– O‘g‘lim shu yerda yashab tursin, men yordam berib, xabar olib turaman, – debdi. Keyin er-xotin yashayverishibdi.
Bir kuni ular mexmonga bormoqchi bo‘lishibdi. Qarasalar, tugunni ko‘taradigan biror kimsa yo‘q. Shunda xotin eriga:
– Xozir bola bo‘lganida edi, tugunimizni olib borishardi. Endi qanday ko‘tarib ketamiz, – debdi. Bola esa otasini sog‘inib ko‘rgani kelgan ekan, uyning orqasida turib bu gaplarni eshitibdi va:
– Men ko‘tarishib olib boraman, – debdi. Xotin hayron bo‘lib:
– Mexmonga ham hech sensiz bormas ekanmiz-da, hech tinchitmas ekansan-da, – deb urishib beribdi.
Bechora bola esa:
– Siz xozirgina bola bo‘lganida, tugunni olib borardi, dedingiz-ku. Men bo‘lmaganimda o‘zingiz qiynalib qolar edingiz-ku! – debdi.
Oxiri qo‘liga tugunni berib, bolani xam mehmonga olib ketishibdi. Mexmondan kelishsa xam, lekin bolani xech uyidan ketgisi kelmabdi. Xotin qancha zo‘rlasa xam, xech ketgani unamabdi, uyda qolibdi. O‘gay ona esa xar kuni eriga «bolangni yo‘qot» deb janjal qilaveribdi. U noiloj o‘g‘lini bir boyga, umrbod xizmatkorlikka beribdi. Er-xotin yana yolg‘iz o‘zlari qolishibdi.
Kunlardan bir kun xotin kasal bo‘lib qolibdi. Eri esa ish bilan chiqib ketgan ekan. Xotinning boshi og‘rib, unga bir piyola choy damlab beradigan odam bo‘lmabdi. Shunda «qani endi, xozir bola kelib qolganida boshimni bosib qo‘yardi, bekorga haydab yuboribman-da», deb o‘ylab yotaveribdi. Bola esa uyini, otasini sog‘inib, har kuni bir martadan kelib, hovlining atrofida aylanib ketar ekan.
Bola bu gal kelganida ham yashirinib turgan ekan, o‘gay onasining inqillab yotganini eshitib qolibdi. Uyga kirib qarasa, o‘gay onasi kasal yotganmish. Bola «salom» berib, darrov ish qilishga tushib ketibdi. Chovgumda choy qo‘yibdi, uy yumushlarini qilibdi, yon atrofni tozalabdi. Keyin o‘gay onasining boshini uqalab o‘tiribdi. Shu payt otasi kelib qolibdi. U o‘g‘lini ko‘rib quvonib ketibdi. Xotiniga qarab:
– Ko‘rdingmi, bola bizga doim kerak bo‘ladi. Uni sen doim boshingga ish tushganda, eslab qolasan, boshqa payt esa «yo‘qoting» deyishga tushasan. Bo‘ldi, endi bundan keyin o‘g‘lim hech qayerga ketmaydi, shu yerda bizlar bilan birga yashaydi, – debdi.
Kasal holida ham o‘gay ona yana e’tiroz bildirib:
– Yo‘q, bu yerda yashamaydi. Xar kuni kunduzi kelib, uy yumushlarini qilib kechqurun qaytib ketsin, – debdi.
Ammo bolaning hech o‘z uyidan ketgisi kelmas ekan. U yana yalinib-yolvorib shu yerda qolibdi, O‘gay ona butunlay sog‘ayib ketgach, yana «bolani yo‘qot» deb hadeb janjal qilaveribdi. Bolaning otasi xech unamabdi. Bola bir kuni otasi bilan o‘gay onasining kechasi urishishayotganini eshitib qolibdi. O‘gay onasi:
– Bugun kechasi o‘g‘lingizni ariqqa oqizib yuborasiz. Uxlab yotganida ko‘tarib, suvga tashlab yuborsangiz, oqib ketadi, – deyayotganini bola eshitib qolibdi.
Yarim kechada bola o‘rnidan turib qarasa, otasi ham, o‘gay onasi ham qattiq uyquda. U o‘gay onasini sekin ko‘tarib olib, o‘zining yotadigan o‘rniga yotqizibdi. Ustini esa ko‘rpa bilan o‘rab tashlabdi. O‘zi esa o‘gay onasining joyiga yotib olibdi va o‘zi ham ustini ko‘rpa bilan yopib olibdi. Otasi kechasi turib, «Endi qanday qilib o‘z o‘g‘limni suvga oqizib yuboraman? Agar uyqusirab suvdan chiqa olmasa oqib ketadimi?!» deb o‘ylab rosa kuyinibdi.
U
