Türk Töresi. Зия Гёкальп

Скачать книгу

target="_blank" rel="nofollow" href="#n21" type="note">21 Acaba dört cihetin bu unsurlarla, renklerle, mevsimlerle, dört hayvanın isimleriyle ne münasebetleri vardır? Edouard Chavannes’ın kitabındaki kısa bir fıkra, bize bu muammanın anahtarını veriyor: “Li Ki’nin Yne Ling sayfasındaki alış emirleri diyor ki, semanın oğlu, ilkbaharın üç ayında koyun, yazın üç ayında horoz, senenin ortasında öküz, sonbaharın üç ayında it, kışın üç ayında domuz eti yer.”22

      Bundan anlaşılıyor ki Tsinler daha aşiret hayatı yaşarken, aşiret, dört batından mürekkepti. Her batın, ordugâhın bir cihetini kendisine tahsis ettiği için, cihetler, batınların timsali renkleriyle mülevvendir. Her batnın bir totemi var ki bir hayvan ismidir. Her batın kendisine bir mevsimi mukaddes zaman ihtiyar ettiğinden, kendi totemini hususi mabuduna ve yine kendine has olan mevsimde kurban eder. Unsurlardan her biri de batınlardan birinin timsalidir. Umum aşiretin totemi ise öküzdür; bundan dolayıdır ki senenin ortasında dört mabudun babasına öküz kurban edilir.

      Bu izah, Durkheim’ın yukarıda zikrettiğimiz iki eserinde kabul ettiği izah tarzından alınandır. Durkheim, iptidai cemiyetlerdeki dinî tasniflerle içtimai teşkilatı karşılaştırarak, birincilerin ikincilerden doğduğunu ispat etmiştir.

      Dört unsurun temsil ettiği mabutlara, Orhun Kitabesi’nde Yer-Sular adı veriliyor. Radloff’a göre, Altay Türklerinde 17 had vardır. Bunların en merkezde bulunanı Ugan adını taşıyor. Ugan’ın iki oğlu vardır ki birisi Demir Han, diğeri Su Han’dır.23 İki unsurun mabutluğunu bu isimlerde görüyoruz. Bidayette Ağaç Han ile Od Han’ın mevcut olduğu, bu iki isimden istidlal olunabilir. Zaten Yer-Suların bidayette dört iken sonradan üçe, daha sonra sekize ve en sonra da on yediye nasıl çıktığını sebepleriyle beraber göreceğiz. Chavannes diyor ki; bu dörtlü tasnif, Türklerde başka, Çinlilerde başka türlüdür. Çünkü evvela, Çinlilerde unsurların sayısı beş olduğu hâlde, Türklerde dörttür. Saniyen Çinlilerde garbın unsuru maden olduğu hâlde Türklerde rüzgârdır. Türklerin dört unsuru, Hintlilerin unsurlar tasnifine de benzemez. Çünkü Hintlilerde ağaç unsuru yerine toprak unsuru vardır. O hâlde bu unsurlar manzumesi halis Türk manzumesidir.

      Bu tasnifte Türklerin dört hayvanı da Çinlilerin hayvanlarından başkadır. Türklerce

      O hâlde, Türklerin dörtlü tasnifi, şu veçhile icmal edilebilir:

      2. TÜRK MANTIĞININ MAKULÂT-I ERBAASI

      -Zihnin Müdir Umdeleri-

      Yukarıki tasnifler gösteriyor ki eski Türklerce, cihetlerin, mevsimlerin ve ilahların renkleri vardı. Bu telakkinin izlerini şimdiki lisanımızda görebiliyoruz. Cihetlerin renklerini deniz adlarında görebiliriz:

      Mevsimlerin rengini, karakış tabirinde görüyoruz. Milattan 199 sene evvel Hiung-Nu Türk Devleti’nin Hükümdarı Mete, Çin İmparatoru’nun karargâhını dört yüz bin süvari askerle muhasara etti. Mete bu askeri, dört livaya taksim etmişti. Her biri dört cihetten birine ikame edilmiş olan bu dört süvari livası, Türk mantığına tevfikan teşkil edilmişti:

      renklerinde olmak üzere intihap edilmişlerdi.24

      Yakutlarda, küçük şamanlar çoktur. Fakat baş şamanlar, her biri dört cihetten birine hâkim olmak üzere yalnız dört olabilir.25

      Kutadgu Bilig dört fasia mükasemdir ki mevzuları şunlardır: Adalet, Kudret, Akıl, İtidal.

      Bu dört meleke, dört şahıs vasıtasıyla temsil edilmiştir:

      Kitap bu dört şahsın mübahase ve münakaşasını muhtevidir.26

      Ordunun tabiyesi de bu tasnifi gösterir:

      Tasavvuftaki dört kutup, dört Yer-Su’yu andırır. Eski Türklerde, büyük hükümdarların oğulları yahut kardeşleri dörttür ve bunlardan Mesela Türk Han’ın dört oğlu vardır:

      1. Çigil

      2. Barsacar

      3. Tutuk

      4. Amlak

      Moğol Han’ın da dört erkek evladı vardır:

      1. Kara Han

      2. Or Han 3. Kür Han

      4. Küz Han

      Bogu Tigin’in dört kardeşi vardır ki hepsinden Beş Balık vücuda gelmiştir:

      1. Or Tigin

      2. Kotur Tigin

      3. Yukak Tigin

      4. Sungur Tigin

      Bogu Tigin Menkıbesi’nin bu dinin zuhuruyla alakadar olduğunu aşağıda göreceğiz.

      Bu eski mukaddes tasnifin izleri bilhassa buradaki dört rengin tetkikinden anlaşılır. Evvela başka renklerin lisanımızda müteradifleri olmadığı hâlde, bu dört rengin kadim isimlerine sonradan müteradif ilave edilmiştir:

      Mesela sarı, yeşil, mor gibi diğer renklerin, ikinci isimleri yoktur.

      Saniyen, bu müteradif kelimelerin manaları arasında aşikâr bir fark vardır. Gök, kızıl, ak, kara kelimeleri, eski klişeler müstesna olmak üzere, maddi renkleri, manevi keyfiyetleri ifade ederler. Bunların müteradifleri ise maddi renkleri ifade içindir. Zaten bu dört rengin kadim isimleri, hakiki manalarını kaybederek, mecazi manalara delalet ettikleri içindir ki bu müteradiflerin teşkil ve ibdasına ihtiyaç hasıl olmuştur. Çoğu kimse bu çift kelimeleri tamamıyla müteradif sanırlar: Bu zan doğru değildir. Mesela yüzü ak tabiriyle beyaz çehreli tabiri aynı manada değildir. Nasıl ki yüzü siyah tabiriyle yüzü kara tabiri başka manalardır. Çünkü siyah çehreli bir adamın yüzü ak olabilir. Beyaz çehreli bir adamın yüzü kara olabileceği gibi.

      Bu ifadelerden anlaşılıyor ki aklık manevi ve mecazi bir beyazlıktır, karalık ise manevi ve mecazi bir siyahlıktır. Fakat Karagöz, Karahisar gibi klişeler tabii müstesnadır. Çünkü bu klişeler icat edildiği zaman siyah ve beyaz kelimeleri henüz lisanımızda umumileşmemişti.

      Bunun gibi Kızılelma tabiriyle kırmızı elma tabiri de aynı manada değildir.

Скачать книгу